Kuchnie dziecięce

Organizacja i liczby

W przedwojennej Warszawie dożywianie dzieci w szkołach publicznych, także w szabasówkach, organizował Zarząd Miejski, zaś w prywatnych szkołach żydowskich (prowadzonych przez organizacje CISzO, Tarbut, Jawne, Chorew, Bajs Jakow i Szul-kult) – TOZ. Władze niemieckie w grudniu 1939 r. zamknęły wszystkie szkoły żydowskie. Żydowskie organizacje szkolne nie przerwały współpracy z TOZ-em, który w lokalach zamkniętych szkół otworzył kuchnie dla dzieci, prawdopodobnie początkowo dla dawnych uczniów. W grudniu działały 24 kuchnie dziecięce TOZ-u dla 4350 dzieci; w kolejnych miesiącach liczba kuchni spadła do 19, ale dożywiano w nich coraz więcej dzieci: w styczniu 1940 r. – 8733, w kwietniu – 15371, w lipcu – 16252. Z powodu kryzysu finansowego żydowskiej opieki społecznej liczby te spadały, we wrześniu do 12600, w listopadzie – 10936, ale w grudniu znów się podniosły do 14767 (AŻIH, 210/55, 5; 210/60, 17).

            Po wybuchu wojny warszawski CENTOS rozpoczął rozbudowę sieci placówek dożywiania najmłodszych, głównie jednak zakładał tzw. ogniska dla dzieci w wieku przedszkolnym. W styczniu 1940 r. prowadził 5 kuchni dla starszych dzieci, w kwietniu – 11, w których wydawano 7200 posiłków dziennie. W lipcu działało 12 kuchni dla 5120 dzieci, w grudniu, już w getcie – 7 kuchni dla 4150 dzieci (AŻIH, 210/44, 1; 210/45, 20, 39; 210/49, 14).

            W lutym 1941 r. przeprowadzono centralizację zarządzania wszystkimi placówkami dożywiania dzieci. Kuchnie TOZ-u przejął zasadniczo CENTOS, pozostawiając przy TOZ-ie tzw. opiekę higieniczno-lekarską: kontrolę czystości lokali, higieny przyrządzania posiłków, higieny osobistej personelu i dzieci oraz czuwanie nad stanem zdrowia dzieci. W marcu 1941 r. CENTOS nadzorował 24 kuchnie dziecięce dla 20097 podopiecznych. Dzięki centralnej Akcji Dożywiania Ludności liczba wydawanych posiłków wzrosła w sierpniu-październiku do ponad 25 tys. dziennie w 25 kuchniach, ale w grudniu tego roku spadła radykalnie do 15467 (Gazeta Żydowska 14/1941; AŻIH, 211/1075, 11-12; 211A/248, 61; ARG, t. 14, 149; t. 27, 820-822).

Wykaz kuchni dziecięcych CENTOS w marcu 1941 r.

Adres	Liczba podopiecznych	Adres	Liczba podopiecznych
Chłodna 30	567	Nalewki 43	615
Dzielna 67	905	Nowolipki 22	1048
Dzika (Zamenhofa) 21	645	Nowolipki 35	598
Gęsia 9	1370	Nowolipki 68	616
Gęsia 11	662	Nowolipki 68	1092
Karmelicka 15	649	Prosta 8	1300
Karmelicka 29	913	Stawki 36	807
Krochmalna 36	1512	Śliska 28	780
Kurza (Majzelsa) 10	857	Świętojerska 16	663
Leszno 2	605	Twarda 21	675
Leszno 56	1158	Zamenhofa 26	544
Nalewki 37	775	Żelazna 69	741

Źródło: AŻIH, 211/1075, 11-12.

Jakość posiłków

Z 1940 r. zachowało się 10 jadłospisów dla kuchni dziecięcych TOZ-u wraz z gramaturą produktów na setkę dzieci. Były to różne zupy. Np. do zupy jarzynowej zużywano 7 kg kapusty, 20 kg kartofli, 5 kg marchwi, 3 kg włoszczyzny, 5 kg buraków, 7 kg kaszy i nieokreśloną ilość tłuszczu, co dawało posiłek o wartości odżywczej ok. 450 kcal na jedno dziecko. Wszystkie składały się przeważnie z warzyw i kasz, nie dodawano do nich mięsa, tylko śladowe ilości tłuszczu i czasami pojedyncze sztuki jajek (AŻIH, 210/57, 20-21). W getcie normy te obniżyły się: Nusen Koniński pisał w swoim opracowaniu o dzieciach w getcie, że na jedną zupę w kuchni dziecięcej składa się 5,5 do 6 dkg kaszy lub ziemniaków, 5 dkg warzyw i 0,25 dkg tłuszczu, co dawało posiłek o wartości ok. 100 kcal (ARG, t. 2, 372).

Problemem nie była jednak tylko za mała ilość produktów. Żywność docierała do instytucji opiekuńczych nieregularnie i o różnych godzinach: czasami nie docierały na czas, potrzebny do przygotowania posiłku, dzieci czekały więc na niego nawet godzinami. Niektóre kuchnie miały za małe i za mało wydajne kotły, więc gotowały bardzo długo – np. kuchnia na Lesznie 42 pracowało niemal całą dobę, a posiłki wydawała zimne i nieraz zepsute(AŻIH, 200/9, 10; 200/21, 5). W przypadku kuchni dziecięcych bardzo dobrze udokumentowane jest zjawisko nadużyć i po prostu kradzieży produktów przez personel: nierzadko zdarzało się, że gotowano lepszą, bardziej odżywczą wersję zupy dla pracowników kuchni i ich rodzin, a dla reszty – jeszcze bardziej zubożoną niż wynikałoby to z oficjalnego jadłospisu. Rozwadniano też zupy w celu wydania deklarowanej liczby posiłków, a produkty zabierano do domów. Inny prodecer polegał na przydzielaniu personelowi większej ilości zup (oficjalnie przysługiwały im dwie dziennie). Nadużycia ukrywano w ten sposób, że prowadzono księgowość kuchni w sposób chaotyczny i niesystematyczny (AŻIH, 200/4, 8, 18, 21). Jakość posiłków bywała więc różna, zależna nie tylko od przydziałów żywności.

Posiłki w kuchniach od wiosny 1940 r. były zasadniczo płatne 20-40 gr., choć przyznawano zwolnienia z opłat. Fatalna jakość posiłków była jedną z przyczyn zmniejszania się frekwencji w kuchniach zimą 1941/42 r. (ARG, t. 14, 158).

 

Praca wychowawcza

Nie wszystkie kuchnie posiadały jadalnie – część wydawała zupy na wynos, co powodowało kolejny problem: niekoniecznie docierały one do dzieci. Niemniej kuchnie dziecięce miały w większości pełnić także funkcje wychowawcze. Było to oczywiste w kuchniach TOZ-u, wcześniej szkołach. Od samego początku okupacji uczęszczające do nich dzieci były zatrzymywane na 1,5-2 godziny, w trakcie których słuchały pogadanek, uczyły się śpiewu i rysunku (AŻIH, 210/59, 34).

 Po zamknięciu getta, co zbiegło się z fiaskiem kolejnej próby przywrócenia szkół podstawowych dla dzieci żydowskich i z centralizacją zarządzania dożywianiem dzieci w CENTOS-ie, postanowiono działalność wychowawczą zintensyfikować. Dawne organizacje szkolne wraz z przedstawicielami nauczycieli „szabasówek” utworzyły patronaty nad kuchniami, a ich reprezentanci powołali Komisję Porozumiewawczą, która miała koordynować pracę wychowawczą w kuchniach (Engelking, Leociak 2013, 372). W niektórych placówkach udało się to osiągnąć. Planowano uczyć dzieci higieny, kultury osobistej, dbałości o estetykę, solidarności i samorządności. Wychowawcy organizowali zabawy, gimnastykę, pogadanki (w tym czytanie literatury w języku jidysz), śpiew, a także występy artystyczne. Szczególnie znane są kuchnie CISzO przy Nowolipkach 68 oraz Tarbutu przy Nowolipkach 22 i Prostej 8 (ARG, t. 2, 88-94, 176-177; Piżyc 2017, 66-73; ARG, t. 29a, 243). Część kuchni w październiku 1941 r. została przekształcona w legalne szkoły.

            Raporty inspektorów z przełomu 1941 i 1942 r. świadczą jednak o tym, że dalece nie wszystkie kuchnie prowadziły owocną działalność wychowawczą. Warunki lokalowe i sanitarne często na to nie pozwalały, a utworzenie szkół stanowiło dodatkową trudność (nie wszystkie dzieci z kuchni przeszły automatycznie do szkół). W marcu 1942 r. inspektorka Janina Neudingowa opracowała nowy projekt pracy wychowawczej w kuchniach, znacznie skromniejszy niż te z końca 1940 r. Zakładał on generalnie wprowadzenie podziału dzieci na grupy i zatrzymywanie ich na godzinę na miejscu; postulował także wykorzystanie lokali kuchni popołudniami w celu zbierania dzieci na naukę pisania i czytania (ARG, t. 14, 158, 189-190).