Temkin-Bermanowa Basia (1907-1953)
Przed wojną
Basia Temkin
urodziła się 21 sierpnia 1907 r. w Warszawie w rodzinie chasydzkiej. W młodości
działała w organizacji młodzieżowej Ha-Szomer ha-Cair, ale po niedługim czasie
odeszła do młodzieżówki Jugent działającej przy partii Poalej Syjon Lewica. W
latach 1926-1930 studiowała na Wydziale Nauk Politycznych i Społecznych Wolnej
Wszechnicy Polskiej. W tej samej uczelni ukończyła kierunek
bibliotekarstwo na Wydziale Pedagogicznym i otrzymała tytuła magistra po
przedstawieniu pracy „Biblioteki żydowskie w Warszawie w XIX i XX wieku”. Po
studiach zatrudniła się w Bibliotece Narodowej w Warszawie w dziale
bibliografii druków w językach hebrajskim i żydowskim. Od 1932 r. pracowała w
Bibliotece Publicznej m. st. Warszawy przy ul. Koszykowej 26 jako kierowniczka
wypożyczalni.
Od 1930 r. była związana z
Adolfem Bermanem; w 1936 r. pobrali się. Mieszkali przy ul. Ogrodowej 29 (AŻIH,
303/I/134; AŻIH, 302/209, 1-4; Berman 1980, 44-45; Berman 2000, 356, 359-361).
W getcie
Po wybuchu
wojny Temkin-Bermanowa pracowała nadal w bibliotece, aż do grudnia 1939 r., gdy
niemieckie władze wydały zakaz zatrudniania Żydów w „aryjskich”
przedsiębiorstwach. Podjęła pracę w Wydziale Odzieżowym Żydowskiej Samopomocy Społecznej – Komisji Koordynacyjnej (ŻSS-KK),
gdzie zajmowała się zbiórkami odzieży używanej i rozdziałem ich między
uchodźców. W czasie zbiórek trafiały do niej czasami książki i zabawki dla
dzieci – stąd wpadła na pomysł założenia biblioteki dla dzieci. W tym czasie
było to nielegalne, więc dary te ukryła w magazynie CENTOS-u. W maju 1940 r. straciła posadę w ŻSS-KK (radykalnie
zredukowano wtedy personel płatny), pozostała jednak wolontariuszką, co
pozwoliło jej na dalsze zbieranie książek. W kwietniu 1941 r. otworzyła
bibliotekę dla dzieci przy ul. Leszno 67 m. 49, półlegalną, zrejestrowaną jako
czytelnia CENTOS-u. W listopadzie tego roku udało się ją zalegalizować i odtąd
pracowała w niej jako kierowniczka, mocno angażując się w propagowanie
czytelnictwa, zwłaszcza w języku żydowskim. W tym czasie przeprowadziła z nią
wywiad Cecylia Słapakowa, członkini
grupy „Oneg Szabat” badająca losy
kobiet żydowskich w czasie wojny. Temkin-Bermanowa powiedziała jej: „Pracuję z
zamiłowaniem, wyżywam się w mojej pracy, działa ona na mnie psychicznie
doskonale. Wierzę w jej konieczność i celowość nie tylko pod kątem
teraźniejszości ale także przyszłości. I [rzecz] nader charakterystyczna. Na
początku wojny, kiedy pracowałam w sekcji odzieży w znacznie lepszych warunkach
lokalowych i moralnych i posiadała[m] jeszcze zapas sił sprzed wojny, często
zapadałam na zdrowiu. A dziś, choć pracuję intensywniej w wiele gorszych warunkach lokalowych, bo w nie
ogrzewanym albo źle opalonym pokoju, choć odżywiam się [znac]znie gorzej,
jestem zdrowa [...]” (ARG, t. 5, 229-233).
Prawdopodobnie
Temkin-Bermanowa miała opracować dla „Oneg Szabat” problem bibliotek,
księgarni, księgozbiorów i czytelnictwa w getcie. Zachował się konspekt tej
pracy jej autorstwa (ARG, t. 11, dok. 30).
Ucieczka
W czasie wielkiej akcji likwidacyjnej Temkin-Bermanową
chroniła legitymacja jej męża, kierownika CENTOS-u: pracownicy instytucji
społecznych byli początkowo zwolnieni z deportacji i włączeni do grona
pracowników Judenratu. 16 sierpnia zmniejszono radykalnie liczbę zatrudnionych
w Judenracie, a na dziedzińcu jego siedziby przy Zamenhofa 19 odbyła się
selekcja. Bermanowie zostali uratowani tylko dzięki interwencji wiceprezesa
Judenratu Gamzeja Wielikowskiego. 25
sierpnia ponownie padli ofiarą blokady i znaleźli się na Umschlagplatzu;
uciekli z niego dzięki pomocy znajomego oficera Żydowskiej Służby Porządkowej. 5 września opuścili getto, przekupując
strażników wachy na rogu Ogrodowej i Żelaznej. W ciągu następnych godzin
trzykrotnie padli ofiarą rabunku i szantażu (Bermanowie 1963, 148, 151,
155-157). Ucieczka nie była zaplanowana, wynikała raczej z przekonania o
nadchodzącym gwałtownym końcu getta. Ringelblum zapisał, że Bermanowie uciekli
z powodu „wieszczego przeczucia” Basi (ARG, t. 29a, 56).
Po aryjskiej stronie
Pierwsze schronienie Bermanowie znaleźli na Żoliborzu, w
mieszkaniu Ireny Kurowskiej, zupełnie obcej im osoby. Spędzili tam dwa
tygodnie. Kolejne trzy miesiące mieszkali za wysokie wynagrodzenie u Kamili
Troszczyńskiej. Temkin-Bermanowa podejmowała wtedy dorywcze prace jako
pomocnica kucharki w barze czy podręczna u kosmetyczki. Od grudnia mieszkali u
profesora geografii Władysława Lewickiego gdzie Temkin-Bermanowa pracowała jako
gospodyni. Wreszcie po wielu poszukiwaniach wynajęli pokój u woźnego miejskiego
Kazimierza Proszowskiego na Grochowie. Temkin-Bermanowa miała fałszywe
dokumenty na nazwisko Barbara Biernacka. Mieszkała cały czas razem z mężem, ale
podawali się za rodzeństwo – co ich zdekonspirowało. Kolejne mieszkanie na
Mokotowie zostało „spalone”, ponieważ odkryto pieniądze ŻKN, które Bermanowie
przechowywali. W następnym mieszkaniu – na Grochowie, u Heleny Wojciechowskiej
– byli najdłużej, 7 miesięcy. Musieli się wyprowadzić po szantażu, którego
ofiarą padł Berman. Zamieszkali na krótko na ul. Suwalskiej razem z Herszem i
Blumą Wasserami, a później na Krasińskiego 21 (Temkin-Bermanowa 2000, 22-28).
Pomoc Żydom po aryjskiej stronie
W swoim dzienniku Temkin-Bermanowa twierdzi, że do lipca
1943 r., zajęta pracą zarobkową, tylko doraźnie pomagała mężowi w organizowaniu
sieci pomocy Żydom ukrywającym się w Warszawie (Ibidem, 40, 42). Ringelblum wspominał ten okres inaczej: według
niego, jeszcze przed powstaniem Temkin-Bermanowa zajmowała się intensywnie
namawianiem na wyjście z getta swoich przyjaciół i współpracowników,
znajdowaniem dla nich mieszkań po aryjskiej stronie Warszawy, a także uczeniem
życia pod przybraną tożsamością – sam Ringelblum był jednym z jej „uczniów”. W Stosunkach polsko-żydowskich opisał ją
pod kryptonimem „Pani I.”: „Pani I. jest osobą o silnym charakterze,
zdecydowaną, zmierzającą konsekwentnie do swego celu. […] Pani I. nie ma
specjalnie «dobrego» wyglądu, ale wie, że nie twarz, ale zachowanie decyduje o
utrzymaniu się na powierzchni. Zachowuje zawsze pogodę ducha, spokój, nie lęka
się nikogo, na twarzy ma zawsze uśmiech, nosi żałobę dla dodania sobie powagi.
Gdy ktoś spojrzy na nią w tramwaju, odpowie mu śmiało wzrokiem, a gdy ktoś
bacznie popatrzy na nią, podchodzi doń i pyta się o godzinę” (ARG. t. 29a,
57-58).
Do końca
okupacji Temkin-Bermanowa była niezwykle aktywną działaczką Żydowskiego
Komitetu Narodowego, zaangażowaną w pomoc Żydom ukrywającym się po „aryjskiej
stronie” w Warszawie. Osobiście zorganizowała ok. 50 komórek opiekuńczych
obejmujących pomocą ok. 2 tys. ludzi. Była łączniczką, przenosiła listy i
pieniądze do kryjówek, załatwiała mieszkania i fałszywe dokumenty. Zebrała
wokół siebie grupę oddanych łączniczek i organizowała ich pracę. Brała także
udział w opracowywaniu materiałów dotyczących Zagłady wysyłanych przez ŻKN do
rządu w Londynie oraz zestawiała sprawozdania ŻKN. Co więcej, inspirowała
ukrywających się Żydów do pisania wspomnień, które następnie przechowywała i
ukrywała; odnalezione po wojnie materiały nazywano Archiwum ŻKN, a później –
Archiwum Bermana (znajduje się w Ghetto Fighters House w Izraelu). W maju 1944
r. sama zaczęła prowadzić dziennik (AŻIH, 302/209, 5-9; Berman 1980, 44;
Temkin-Bermanowa 2000, passim).
Powstanie
warszawskie Bermanowie przeżyli na Żoliborzu, w październiku 1944 r. wyszli i
tułali się po podwarszawskich wsiach, ostatatecznie osiadając w Izabelinie.
Po wojnie
W 1945 r.
Bermanowie wrócili do Warszawy. Już w kwietniu Temkin-Bermanowa wystąpiła do
Prezydium Centralnego Komitetu Żydów w Polsce z apelem o założenie Centralnej
Biblioteki Żydowskiej, którą zobowiązała się prowadzić. Zadaniem biblioteki
miało być wyszukiwanie księgozbiorów żydowskich ukrytych u prywatnych osób,
odzyskiwanie zbiorów ukradzionych przez Niemców, a także zakładanie lokalnych
bibliotek i czytelni dla żydowskiego odbiorcy (AŻIH, 303/I/134). Centralna
Biblioteka rzeczywiście powstała pod kierownictwem Temkin-Bermanowej w sierpniu
1945 r. uchwałą CKŻP, które przeznaczyło na nią jednorazową dotację 25 tys. zł.
Mieściła się początkowo przy ul. Szerokiej 21 na Pradze, później na ul.
Poznańskiej. Po utworzeniu Żydowskiego Instytutu Historycznego przeniesiono ją
na Tłomackie 5 (Natkowska 2006, 5). Temkin-Bermanowej udało się w ciągu kilku
lat zebrać 120 tys. woluminów. W 1949 r. wróciła na krótko do pracy w Bibliotece
Publicznej, gdzie opracowywała księgozbiór w językach żydowskich, ocalały w
czasie wojny (Berman 2000, 361).
W 1946 r. w
Warszawie urodził się jedyny syn Bermanów, Emanuel.
W marcu 1950 r. Bermanowie
wyjechali do Izraela i zamieszkali w Tel Awiwie. Stan zdrowia Temkin-Bermanowej
wkrótce bardzo się pogorszył – cierpiała na chorobę Parkinsona połączoną w
różnymi komplikacjami i depresją. Zaczęła często przebywać w sanatoriach i
szpitalach. Mimo to podejmowała próby uzyskania pracy, gdyż bezczynność
fatalnie działała na jej psychikę. Dopiero we wrześniu 1952 r. udało się jej
dostać posadę bibliotekarki w szkole podstawowej. W kwietniu 1953 r.
zachorowała ciężko na zapalenie płuc. Zmarła w szpitalu w Tel Awiwie 30
kwietnia 1953 r.
