Żydowskie Towarzystwo Opieki Społecznej (ŻTOS)

Powstanie ŻTOS

Powstanie Żydowskiej Samopomocy Społecznej (ŻSS) dla całego Generalnego Gubernatorstwa oraz założenie jej agendy – Żydowskiego Komitetu Opiekuńczego Miejskiego (ŻKOM) w Warszawie we wrześniu 1940 r. znacznie skomplikowało strukturę żydowskiej opieki społecznej w Warszawie. Istniejąca od roku Żydowska Samopomoc Społeczna – Komisja Koordynacyjna (ŻSS-KK), będąca unią różnych stowarzyszeń opiekuńczych, musiała przekazać ŻKOM swoją funkcję koordynatora opieki społecznej, zrezygnować z elementów centralnego zarządzania oraz z kontroli stowarzyszeń, które – zgodnie ze statutem ŻSS – przeszły pod nadzór ŻKOM. ŻSS-KK straciła pozycję centrali, niemniej wciąż prowadziła działalność, którą nie zajmowały się inne stowarzyszenia, głównie w obszarach specyficznie związanych ze skutkami wojny: samopomocy, dożywianiu i pomocy przesiedleńcom i uchodźcom. Istniała więc konieczność pozostawienia w ŻSS-KK tych funkcji. Organizacja nie mogła jednak zachować nazwy, zarezerwowanej dla ŻSS na obszarze całego GG. Karl Massing, urzędnik w Urzędzie Szefa Dystryktu Warszawskiego, nakazał Michałowi Weichertowi zmianę nazwy natychmiast po powstaniu ŻKOM. Weichert porozumiał się z Radą Społeczną ŻSS-KK, która wyraziła zgodę na zmianę nazwy na Żydowskie Towarzystwo Opieki Społecznej (AŻIH, 211/1069, 9).

We wstępie do okólnika ŻSS-KK z listopada 1940 r. (maszynopisu powielanego, kolportowanego wewnątrz organizacji), kierownictwo nowego stowarzyszenia tak komentowało zmiany: „Z dniem 30-go października Żydowska Samopomoc Społeczna w Warszawie zakończyła formalnie swój żywot, przybierając nazwę urzędową: Żydowskie Towarzystwo Opieki Społecznej. Przemianowanie naszej instytucji oznacza jednak nie tylko zmianę natury formalnej i organizacyjnej […]. [Z]miany zaszłe w hierarchii organizacyjnej żydowskich instytucji opieki społecznej niezawodnie wywierać będą swój wpływ dobroczynny w kierunku usprawnienia działalności poszczególnych placówek, przyczyniając się do usunięcia szkodliwej dwutorowości, oraz zakreślają poszczególnym instytucjom ścisłe granice ich działalności. W obliczu nowych ciążących na nas obowiązków, mimo wciąż trwającego ciężkiego kryzysu finansowego, przystępujemy do dalszej pracy, ufni w poparcie społeczeństwa żydowskiego, które w nowych warunkach zdobyć się musi na wytężony wysiłek i uwielokrotnić swą ofiarność na cele publiczne. Hasło samopomocy społecznej, w najszerzej pojętym znaczeniu, przeniknąć winno do najszerszych warstw ludności żydowskiej, stając się ideą przewodnią w nowych warunkach naszego bytowania. Idei tej zaś instrumentem, wcielającym ją w czyn, oraz ujmującym w karby organizacyjne, będzie powołane do tego Żydowskie Towarzystwo Opieki Społecznej.” (AŻIH, 211A/246, 2)

Regulamin i władze ŻTOS

Regulamin ŻTOS został opracowany jeszcze na przełomie września i października 1940 r. w gronie członków ŻKOM; Rada ŻSS-KK przyjęła go 27 października i trzy dni później nastąpiło przekształcenie w ŻTOS – osobne stowarzyszenie opiekuńcze. 8 listopada ŻTOS zadeklarował podporządkowanie się ŻKOM (AŻIH, 211/1069, 22, 63; 211/1070, 39-43).

            Według regulaminu na władze ŻTOS składały się cztery podmioty: Walne Zgromadzenie członków, Rada, Zarząd i Komisja Rewizyjna. Walne Zgromadzenie miało zbierać się raz rocznie, przyjmować sprawozdania Rady, wybierać członków Rady i Komisji Rewizyjnej. Rada miała liczyć od 10 do 15 członków, spotykać się co najmniej raz w miesiącu, podejmować decyzje w kwestiach majątkowych oraz zatwierdzać budżety organizacji. Zarząd miał liczyć trzy osoby wybrane spośród członków Rady, zbierać się co najmniej raz w tygodniu i zajmować się bezpośrednim kierowaniem towarzystwem, w tym podpisywaniem umów, prowadzeniem korespondencji, zbieraniem środków, przyjmowaniem darowizn, wypłacaniem zapomóg i pożyczek, reprezentowaniem towarzystwa wobec władz, urzędów, sądów itd. Komisja Rewizyjna, złożona z pięciu osób nie będących ani w Radzie ani w Zarządzie, miała kontrolować wszelką dokumentację towarzystwa, w tym przede wszystkim finansową (ARG, t. 27, 310-314).

            Zachowany w Archiwum Ringelbluma regulamin jest jedynym dokumentem, który pozwala na jakikolwiek wgląd w stuktury wewnętrzne ŻTOS. Niestety nie wiadomo, czy i jak opisany system działał w praktyce. Można podejrzewać, że Rada ŻTOS była tożsama z Radą Społeczną przy Joincie (zob. American Jewish Joint Distribution Committee) i składała się z przedstawicieli partii politycznych oraz środowisk przedsiębiorców), a Zgromadzenie Walne realizowano drogą zwoływania przedstawicieli komitetów domowych bądź przez Komisję Międzydzielnicową Komitetów Domowych. Są to jednak tylko przypuszczenia.

Nazwiska członków władz ŻTOS niestety również nie występują w zachowanej dokumentacji ŻTOS. Jedynym dokumentem, w którym wymieniono trzech członków zarządu ŻTOS, jest sprawozdanie Michała Weicherta z podróży do Warszawy w marcu 1941 r. Kierownictwo ŻTOS stanowili wtedy Menachem Kirszenbaum, Szachno Sagan i Henryk Rottenberg (AŻIH, 211/1075, 23). Henryk Bryskier wymienia wśród zarządców ŻTOS Kirszenbauma, Sagana, Dawida Guzika, Blocha, Emanuela Ringelbluma, Icchaka Gitermana, Szlomę Starobińskiego (Bryskier 2006, 168).

Pierwotna struktura ŻTOS

Na początku istnienia ŻTOS jego struktura była niemal identyczna ze strukturą ŻSS-KK, poza działami, które były prowadzone przez inne stowarzyszenia. Zatem w ŻTOS działały:

1) Wydział Kuchen Ludowych (do końca maja 1941 r. kierownikiem był Szyja Braude, od 1 czerwca H. Spindler), nadzorujący kuchnie ludowe i subwencjonowane. Osobno funkcjonował Referat Kuchen Samowystarczalnych.

2) Sekcja Zaopatrywania (kierownik Henryk Rottenberg), zajmująca się zakupami żywności, odzieży, sprzętu itd. na potrzeby placówek opieki społecznej.

3) Sekcja Opieki nad Uchodźcami i Pogorzelcami (kierownik: prof. Ginzbarg), prowadząca punkty dla przesiedleńców. W jej ramach nadal funkcjonowały:

4) Sekcja Pracy Społecznej (SPS, kierownik Emanuel Ringelblum), nadzorująca komitety domowe i dzielnicowe oraz inne agendy Sektora Społecznego wraz z:

            Wydziałem Instrukcji i Kontroli (kier. Ch. Przedecz),

Wydziałem Zbiórki Odzieżowej (kier. Lejzor Lipa Bloch),

Wydziałem Zbiórki Pieniężnej (kier. Szloma Starobiński),

Wydziałem Ruchu Konsumentów (kier. Kahanowicz),

Sektorem do spraw religijnych (kier. Szymon Huberband)

Sektorem do spraw młodzieżowych (kier. Abraham Lewin)

Referatem Branżowym (kier. M. Jaffe).

5) Wydział Rejestracyjno-Statystyczny z Centralną Kartoteką i biurem listów zagranicznych (kier. Menachem Linder)

(ARG, t. 27, 535-542, 684, 698; Hirszberg 34; Turkow 1948, 66-67).

            Mimo przejęcia przez ŻKOM funkcji centralnej organizacji i koordynatorki opieki społecznej w getcie, przy ŻTOS pozostały kluczowe wydziały. ŻKOM próbował od samego początku przejąć nadzór nad nimi, z różnym skutkiem.

            11 stycznia 1941 r. w ŻTOS przestało działać biuro listów zagranicznych, a jego funkcje i personel przejął Wydział Krewnych Zagranicznych w ŻKOM. W czerwcu 1941 r. do ŻKOM przeszedł Wydział Rejestracyjno-Statystyczny ŻTOS wraz z jego kierownikiem Menachemem Linderem; we wrześniu tego roku – Wydział Zaopatrywania ŻTOS z całym aparatem (AŻIH, 211/1071, 60; 211A/248; ARG, t. 27, 697).

            ŻTOS tracił swoje funkcje nie tylko na rzecz ŻKOM, ale także Rady Żydowskiej. Po rozpoczęciu Akcji Dożywiania Ludności latem 1941 r. cały zarząd nad kuchniami w getcie przeszedł w ręce Komisji Dyspozycyjnej przy Judenracie. Wydział Kuchen Ludowych ŻTOS musiał jej się podporządkować. Z kolei w listopadzie 1941 r. rozwiązano wszystkie jednostki zajmujące się pomocą dla przesiedleńców, a ten obszar pomocy w całości wzięła pod swój zarząd Komisja Opieki nad Uchodźcami przy Judenracie. Sekcja Opieki nad Uchodźcami i Pogorzelcami przestała więc istnieć w ŻTOS, a jej personel znalazł się na etatach Rady Żydowskiej (AŻIH, 211/130, 33-34; ARG. t. 27, 675, 684).

            Nie udały się jednakże liczne próby wyłączenia spod nadzoru ŻTOS Sektora Społecznego.

Finansowanie

Regulamin ŻTOS wskazywał na następujące źródła dochodów: składki członkowskie, dotacje w gotówce i w naturze, zapisy i darowizny, ewentualne subwencje państwowe, komunalne, Gminy Wyznaniowej Żydowskiej i innych instytucji oraz „wszelkie inne dochody z majątku Tow[arzyst]wa lub innych źródeł powstać mogące” (ARG, t. 27, 311). Dostępne źródła wskazują na kilka źródeł dochodów ŻTOS. Po pierwsze ŻTOS otrzymywał składki od indywidualnych osób, które zadeklarowały wpłacanie miesięcznie określonych sum – stąd nazywano ich deklarantami. Po drugie, komitety domowe wpłacały część dochodów ze swoich zbiórek do kasy ŻTOS, przy czym początkowo był to umówiony osobno z każdym komitetem procent, a od czerwca 1941 – określony miesięczny ryczałt (Gazeta Żydowska 50/1941). Po trzecie, ŻTOS stale otrzymywał dotacje od ŻKOM, której zadaniem był rozdzielanie między stowarzyszenia i placówki subwencji przysyłanych przez Prezydium ŻSS w Krakowie oraz przekazywanych przez Radę Żydowską w Warszawie. Rada Żydowska pobierała kilka podatków na cele opieki społecznej: podatek konsumpcyjny od wstępu do lokali rozrywkowych i konsumpcji w nich, podatek pogłówny 2-złotowy (od lutego 1941 r.), specjalny podatek na pomoc dla przesiedleńców (w ścisłej współpracy ze ŻTOS) oraz podatek od kart chlebowych (od stycznia 1942 r.). Ponadto kuchnie ŻTOS obciążały większość swoich klientów opłatami za posiłki (AŻIH, 211A/246, 248, ARG, t. 27, 484-485, 595, 616, APW 482/56).

Zakres działalności

Do czerwca 1941 r. ŻTOS prowadził wszystkie kuchnie (jadłodajnie) w getcie poza dziecięcymi. W marcu 1941 r. było ich 34, a średnia frekwencja wynosiła niecałe 25 tys. konsumentów dziennie. W tymże miesiącu ŻTOS prowadził również 88 punktów dla przesiedleńców, w których mieszkało 5197 osób (AŻIH, 211/1075, 7, 16).  Generalnie po przybyciu drugiej fali przesiedleńców zimą i wiosną 1941 r. to ŻTOS znalazło się w centrum pomocy nowo przybyłym: prowadziło ewidencję, rozdawało paczki żywnościowe, odzież, kierowało do kuchni ludowych, do lekarzy na porady, dawało kupony na kąpiele i pranie (AŻIH211/1073-1078, passim; 211A/250). Przedstawiciele ŻTOS (Ringelblum i Rafał Buchweitz) znaleźli się również w międzyinstytucjonalnej Komisji dla Spraw Przesiedleńców, która zajmowała się wyszukiwaniem nowych lokali na punkty dla przesiedleńców oraz ich wyposażeniem. ŻTOS prowadził też – na znacznie mniejszą skalę – rozdział odzieży, zapomóg pieniężnych i pożyczek bezprocentowych, a także nieliczne warsztaty rzemieślnicze.

Rola ŻTOS nie polegała jednak tylko na konkretnej działalności pomocowej. ŻTOS poprzez utrzymywanie ścisłej współpracy z komitetami domowymi ŻTOS był podstawowym ogniwem zarządzania całym systemem opieki społecznej w getcie. Po pierwsze – do niego należała dystrybucja dóbr. ŻKOM przekazywał ŻTOS takie zadania jak rozdział odzieży i żywności z darów zagranicznych między indywidualne osoby i placówki. Po drugie, ŻTOS w dużym stopniu kontrolował rozdział pomocy. O tym, czy konkretna osoba otrzyma pomoc, o którą wnioskuje, decydował wstępnie jej komitet domowy, natomiast ostateczny wybór należał do odpowiedniego wydziału ŻTOS. Dotyczyło to głównie Wydziału Ruchu Konsumentów i Centralnej Kartoteki ŻTOS, które przydzielały legitymacje na obiady w kuchniach ludowych. Po trzecie, Wydział Zbiórki Pieniężnej ŻTOS prowadził początkowo zbiórkę podatku pogłównego na cele opieki społecznej, zbierał wszystkie datki indywidualne i komitetów domowych, przeprowadzał duże akcje zbiórkowe, jak Akcja Pomocy Zimowej, Miesiąc Dziecka itd. Po czwarte, Centralna Komisja Imprezowa kontrolowała dużą część działalności artystycznej w getcie.

Konflikt z ŻKOM i Radą Żydowską

Odbieranie ŻTOS nadzoru nad podstawowymi polami działalności budziło ogromny sprzeciw jego działaczy. Ringelblum pisał: „W akcji pomocy zmagały się z sobą dwie tendencje. Elementy antyspołeczne, przedstawiciele Związku Kupców [chodzi o członków ŻKOM – przyp. A.B.], którzy mieli dominującą pozycję, chcieli opanować całkowicie akcję pomocową. Chcieli ją zglajchszaltować, pozbawić wszelkich cech społecznych i przekształcić w typową przedwojenną filantropię. […] Oprócz tych antyspołecznych elementów, również koła związane z Gminą przypuściły atak na akcję pomocy. W ŻSS widziały one konkurencję i ośrodek, w którym skoncentrowały się wszystkie siły społeczne krytycznie ustosunkowane do Gminy i jej wrogiej wobec ludu polityki. ŻSS w swoich komitetach domowych  koncentrowała całą opozycję, która na wszystkich burzliwych zebraniach wyrażała ostry protest przeciwko haniebnej polityce najrozmaitszych wydziałów żydowskiej Gminy. Zglajchszaltowanie akcji pomocy i przekształcenie ŻSS w agendę Gminy miały ukryć haniebne wyczyny Gminy i oczyścić ją w oczach umęczonej ludności żydowskiej” (ARG, t. 29a, 139). Działacze dawnej ŻSS-KK obawiali się połączenia z Radą Żydowską, odebrania komitetom domowym samodzielności, nie chcąc by pomoc społeczna stała się zależna od skorumpowanych urzędników.

            Z drugiej strony, przedstawiciele krakowskiego Prezydium ŻSS, Weichert i Wielikowski, krytykowali chaos organizacyjny w strukturze opieki społecznej w getcie warszawskim powodujący dwu- i trójtorowość działań opiekuńczych, prowadzący do marnowania skąpych środków finansowych. Ponadto przeciwko ŻTOS-owi kierowano bardzo poważne zarzuty. Gustaw Wielikowski twierdził w końcu 1941 r., że inspekcja wydziału zbiórki pieniężnej i wydziału zbiórki odzieżowego wykazała, że agendy te nie prowadzą w zasadzie zbiórek na pomoc najuboższym, ale dochody obracają na pensje urzędników ŻTOS (AŻIH, 211/129, 88). Był zdania, że ŻTOS nie jest już potrzebny, a wręcz szkodliwy.

Koniec ŻTOS

Ostatecznie narastający konflikt rozstrzygnęły władze niemieckie. W listopadzie 1941 r. zmieniono statut ŻSS, usuwając znajdujące się w nim twierdzenie o autonomii stowarzyszeń. Stowarzyszenia opiekuńcze zostały ostatecznie zlikwidowane, a ich zasoby i personel wcielone do odpowiednich komitetów ŻSS. W Warszawie proces likwidacji stowarzyszeń trwał kilka miesięcy – dopiero 22 marca 1942 r. podpisano formalne dokumenty. ŻTOS został zlikwidowany. Wydział odzieżowy podporządkowano Wydziałowi Zaopatrywania ŻKOM, a Sekcję Pracy Społecznej – Wydziałowi Spraw Ogólnych (Ludność żydowska w Warszawie 2012, 1036). Według Michała Mazora, Sektor Społeczny nigdy formalnie nie przeszedł pod zarząd ŻKOM (Mazor 1993, 60-61).