Auerbach Rachela (1899-1976)

Rodzina i edukacja

Rachel Eiga Auerbach urodziła się 8 grudnia 1899 r. w Łanowcach na Podolu (w powojennych dokumentach podawała datę urodzenia 18 grudnia 1903 r.). Jej rodzicami byli Chanina Auerbach i Menie Kim(m)elman, którzy wzięli ślub cywilny w 1901 r. Miała dwóch braci: zmarłego wkrótce po urodzeniu Dawida Szlomę i Seliga, który zmarł w 1935 r. W 1920 r. rodzina przeniosła się do Lwowa, gdzie rok później Auerbach zdała maturę w Prywatnym Żeńskim Gimnazjum Realnym im. Adama Mickiewicza. Podjęła studia w zakresie filozofii, psychologii i historii na Uniwersytecie Jana Kazimierza. W 1926 r. uzyskała absolutorium, niemniej nie obroniła pracy dyplomowej – była nią prawdopodobnie zachowana w Archiwum Ringelbluma rozprawa pt. Indywiduum i indywidualność. Obiektywne warunki oryginalności indywidualnej (ARG, t. 7, dok. 1). W 1928 r. zdała egzamin uprawniający do nauczania historii i propedeutyki filozofii w szkołach średnich. W 1933-1934 r. krótko studiowała na Uniwersytecie Warszawskim.

Dziennikarka

W 1925 r. Auerbach zaczęła pracować jako dziennikarka. Publikowała początkowo w Chwili – żydowskiej gazecie w języku polskim ukazującej się we Lwowie, później w żydowskojęzycznych pismach syjonistycznych Folk un Land i Morgen (w którym redagowała dodatek literacki). W 1929 r. w jej mieszkaniu na ul. Św. Marcina mieściła się redakcja nowo powstałego pisma artystycznego pt. Cusztajer, którego była współredaktorką. Pismo to było elementem inicjatywy żydowskich intelektualistów we Lwowie, by stworzyć w tym mieście ośrodek kultury jidysz. Upadło jednak po wydaniu trzech numerów. Jeszcze we Lwowie Auerbach zaczęła współpracować z Żydowskim Instytutem Naukowym (JIWO), jako członkini zarządu Towarzystwa Przyjaciół JIWO we Lwowie
Na początku lat trzydziestych przeniosła się do Warszawy. Tu rozwinęła się jej kariera dziennikarska i publicystyczna. Publikowała bardzo często w takich pismach jak: Literarisze Bleter, Folkscajtung, Moment, Hajnt, Forojs, Nasz Przegląd, Opinia, Nowy Głos. Pisała o współczesnej literaturze i kulturze jidysz, sztuce modernistycznej, teatrze, literaturze autorstwa kobiet, emancypacji kobiet, psychologii i pedagogice. Pracowała także jako redaktorka i tłumaczka z jidysz na polski. Nadal współpracowała z JIWO – z oddziałem warszawskim (gdzie zapewne poznała Emanuela Ringelbluma). Uczestniczyła również w Zjeździe Wszechświatowym JIWO w Wilnie w 1935 r.Przez wiele lat była związana z poetą Icykiem Mangerem.

W getcie

Wrzesień 1939 r. Auerbach przeżyła w Warszawie. Już w październiku Ringelblum, jako jeden z kierowników Komisji Koordynacyjnej (późniejszej Żydowskiej Samopomocy Społecznej – Komisji Koordynacyjnej ŻSS-KK), zaproponował jej zorganizowanie i objęcie kierownictwa kuchni ludowej. W krótkim czasie Auerbach urządziła kuchnię przy ul. Leszno 40, która stała się miejscem spotkań żydowskiej inteligencji. Kierowała nią aż do wielkiej akcji likwidacyjnej, gdy kuchnia została zmieniona w jadłodajnię szopu Többensa; pracowała w niej aż do listopada 1942 r. W getcie Auerbach uczestniczyła w spotkaniach JIKOR-u, organizacji promującej język i kulturę jidysz, które odbywały się też w kuchni na Lesznie 40. Późną wiosną lub latem 1941 r. Ringelblum poinformował ją o istnieniu grupy „Oneg Szabat”, zaproponował udział w konkursie na pracę o życiu w getcie oraz zasugerował prowadzenie dziennika. Auerbach zaczęła prowadzić rodzaj dziennika w formie zbioru reportaży oraz wybrała opis kuchni jako temat pracy konkursowej; później miała się ona stać fragmentem projektu „Oneg Szabat” „Dwa i pół roku wojny”. Auerbach zaczęła pisać dziennik 4 sierpnia 1941 r. Praca o kuchni, zatytułowana Gec a telerl esn (monografie fun a folkskich) nie została ukończona; autorka określała ją jako studium psycho-socjologiczne o głodzie. I monografia i dziennik znalazły się w pierwszej części Archiwum Ringelbluma ukrytej w sierpniu 1942 r., wraz z wieloma osobistymi dokumentami Auerbach.Po wielkiej akcji Auerbach została zatrudniona w fabryce miodu i cukierków na Franciszkańskiej 30. Było to zatrudnienie fikcyjne – w rzeczywistości spisywała relacje zbiegów z obozu zagłady w Treblince i opracowywała tekst znany jako relacja Abrama Krzepickiego (zob. ARG, t. 13 dok. 13). Wyszła na „aryjską stronę” prawdopodobnie 9 marca 1943 r.

Po „aryjskiej stronie”

Auerbach ukrywała się „na powierzchni”, posługując się fałszywymi dokumentami na nazwisko Aniela Dobrucka. Antonina Żabińska wspominała, że Auerbach „mieszkała kątem u jakiejś dziwacznej staruszki” i całe dnie spędzała roznosząc bułki i rogaliki własnego wypieku (Bartoszewski, Lewinówna 2007, 357). Cały czas współpracowała z Żydowskim Komitetem Narodowym w sprawach pomocy ukrywającym się Żydom; była w ścisłym kontakcie z Basią Temkin-Bermanową. Od pewnego momentu pracowała razem z Janiną Bucholz-Bukolską, której biuro na ul. Miodowej było skrzynką kontaktową akcji pomocy Żydom (Ibidem, 220). Jednocześnie Auerbach czuwała nad zbieraniem relacji od ukrywających się osób oraz innej dokumentacji o Zagładzie. W raporcie ŻKN z listopada 1943 r. została wymieniona obok Ringelbluma i Hersza Wassera jako odpowiedzialna za tę część działalności komitetu (Ibidem, 738). Sama również pisała. Jeszcze w getcie Ringelblum zlecił jej napisanie monografii o życiu literackim w getcie, udostępniając materiały zebrane przez „Oneg Szabat”. Auerbach pracę tę podjęła po „aryjskiej stronie” tworząc szkic zatytułowany Z ludem pospołu, który opublikowała po wojnie.Po powstaniu warszawskim Auerbach znalazła się w Końskich, gdzie przebywała do końca wojny.

W powojennej Polsce

Po wojnie Auerbach zamieszkała w Łodzi. Podjęła pracę w gazecie Dos Naje Lebn jako redaktorka odpowiedzialna działu literacko-historycznego. Była również członkinią redakcji pisma Mosty. Brała udział w pracach Centralnej Żydowskiej Komisji Historycznej (CŻKH), przeprowadzając wywiady z Ocalałymi i spisując ich relacje oraz opracowując instrukcje do wywiadów. Działała na rzecz podjęcia prac poszukiwawczych Archiwum Ringelbluma. W listopadzie 1945 r. była członkinią delegacji CŻKH i Głównej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce, która badała teren byłego obozu zagłady w Treblince. Swoje obserwacje i przemyślenia z tego wyjazdu zawarła w reportażu Af di felder fun Treblinke opublikowanym w 1947 r. przez CŻKH. Rok później ukazała się jej książka o powstaniu w getcie warszawskim. Publikowała również w prasie, także teksty powstałe w latach wojny. Współpracowała z Natanem Grossem przy filmie Unzere kinder oraz konsultowała scenariusz Ulicy Granicznej Aleksandra Forda.

W Izraelu

W 1950 r. Auerbach wyjechała na stałe do Izraela. Początkowo pracowała w radiu. W 1954 r. podjęła pracę w nowo założonym instytucie Jad Waszem w Jerozolimie, w którym założyła i prowadziła dział świadectw. Zajmowała się i praktyką i teorią zbierania relacji, postulując m.in. ich nagrywanie. Jej przekonanie o ogromnej roli głosu Ocalałych w pisaniu historii Zagłady doprowadziło do konfliktu z kierownictwem Instytutu i okresowego odsunięcia jej od pracy. Relacje stały się zasadniczą częścią procesu Eichmanna w 1961 r. Auerbach wraz ze swoimi współpracownikami przygotowywała listy świadków, streszczenia i materiały. Sama również zeznawała w procesie, choć w mniejszym wymiarze, niż oczekiwała.W 1968 r. przeszła na emeryturę. W 1974 r. ukazała się jej książka Warszewer cawoes, będąca zbiorem różnych tekstów prasowych zawierających wspomnienia z getta. Pracowała nad drugą książką, gdy zachorowała na raka piersi. Zmarła 31 maja 1976 r. w Tel Awiwie. Książka ukazała się pośmiertnie w 1977 r. pt. Bam lectn weg. In geto Warsze un af der ariszer zajt.