Zygielbojm Maria (Mania)

Przed wojną

Maria (Mania) Zygielbojm (z domu Rozen [Rosen]) urodziła się 10 marca 1898 roku. Była aktorką teatralną. Nie należała do takich sław, jak Ida Kamińska czy Klara Sebałowicz albo Dajana Blumental, która była żoną Cukrowa – to były całe rodziny aktorskie. Ona przyjechała gdzieś z prowincji, widziałam ją w niektórych sztukach, spisywała się całkiem dobrze, wspominała po latach Róża Aleksander, pracownica YIWO, która znała ją przed wojną. Opisywała ją jako atrakcyjną kobietę, bardzo wesołą i inteligentną (Rowiński 2004, 180). W podobnym tonie o swojej szwagierce wypowiadał się Fajwel Zygielbojm: Była fascynującą i kobietą, i aktorką (Rowiński 2004, 161).

Maria Zygielbojm przed wojną działała w oddziale Bundu we Włocławku, gdzie była jedną z liderek tej partii. 24 października 1928 roku wyszła za mąż za Szmula Zygielbojma, znanego polityka Bundu, z którym miała syna Artura, urodzonego 17 grudnia 1929 roku. W 1936 roku Zygielbojmowie przenieśli się do Łodzi, gdzie zamieszkali przy ul. POW 8.

W getcie

Po wybuchu wojny rodzina Zygielbojmów wróciła do Warszawy. W styczniu 1940 roku bundysta wyjechał z kraju, a Maria z synem pozostali w Polsce i trafili do getta warszawskiego. Przez cały czas pobytu w getcie starali się utrzymywać kontakt ze Szmulem Zygielbojmem. Zachowała się ich korespondencja z tego okresu. Dla Marii listy te były jedyną […] pociechą w tym osamotnieniu. We wrześniu 1940 roku pisała do męża: List Twój i kartkę otrzymałam. Nie mogę Ci opisać mojej radości. Nie wiem, czy jesteś w stanie wyobrazić to sobie! Czekam teraz z niecierpliwością listu z miejsca Twojego nowego zamieszkania. U mnie tutaj nic specjalnego. Żyjemy i jesteśmy zdrowi, a to jest przecież najważniejsze oraz Kochany mój! Nie możesz sobie wyobrazić, jakie wrażenie zrobił na mnie Twój list z Lizbony – po tylu miesiącach milczenia nareszcie taka wiadomość! Przyznaję się, że wtedy nareszcie odżyłam sobie: śmiałam się no i… płakałam (za wszystkie miesiące trzymania się) z radości (Trębacz 2018, 796–797).

Maria Zygielbojm włączyła się w działalność Bundu, pracując w ponownie otwartym Sanatorium Dziecięcym im. Włodzimierza Medema w Miedzeszynie. Była jedną z inicjatorek wznowienia działalności tej placówki, a kiedy jej mąż opuścił Warszawę – weszła na jego miejsce w Komitecie Wykonawczym. Udało jej się również umieścić w sanatorium syna Artura. Maria często jeździła do niego, zastanawiała się też, czy nie powinna sprowadzić go z powrotem do getta. Sama cały czas krążyła pomiędzy Warszawą a Miedzeszynem, co wymagało posiadania odpowiedniej przepustki. Dla dzieci, oczywiście, byłoby lepiej, gdybym ja tam została [w sanatorium], ale z drugiej strony, trudno mi jest tak się od miasta oderwać i siedzieć na wsi, pisała w listopadzie 1940 roku (Trębacz 2018, 798). Kilka miesięcy później, w czerwcu 1941 roku, donosiła: Po krótkiej przerwie (załatwiałam różne sprawy dla zakładu) jestem znowu z dziećmi. Bardzo się z tego cieszę, bo byłabym się zagryzła, gdyby było inaczej (Trębacz 2018, 806). Z kolei na początku listopada Artur pisał do ojca: Mama pracuje w dawnym Sanatorium Medema ciężko, lecz trzyma się dobrze (Trębacz 2018, 812).

Przez przynajmniej kilka miesięcy Zygielbojmowie podejmowali działania, aby Maria z synem mogli dołączyć do Szmula, okazały one jednak nieudane.

Kiedy w połowie sierpnia 1942 roku Niemcy likwidowali sanatorium, wychowawcy polecili podopiecznym, aby uciekli. Maria z synem mieli być wśród tych, którzy zdecydowali się na ten krok, i ukryli się w krzakach między Miedzeszynem a Wiązowną. Większość uciekinierów została odnaleziona i dołączona do transportu, a następnie zamordowana w obozie zagłady w Treblince, im jednak udało się wówczas przeżyć.

Najprawdopodobniej Maria Zygielbojm zginęła wraz z synem Arturem w czasie powstania w getcie warszawskim na początku maja 1943 roku.

Szmul Zygielbojm, popełniając samobójstwo, nie zostawił żadnego pożegnalnego listu do rodziny, ale w liście skierowanym do członków partii w Nowym Jorku znajduje się następujące zdanie: Drodzy przyjaciele, jeśli zobaczycie kiedyś Manię lub jedno z moich dzieci, proszę powiedzcie im, że nigdy nie wybaczyłem sobie pozostawienia ich.