Stacje opieki nad matką i dzieckiem

Przed wojną

W Warszawie międzywojennej dwa żydowskie stowarzyszenia prowadziły stacje opieki nad matką i dzieckiem: Towarzystwo Przyjaciół Dzieci (TPD) oraz Towarzystwo Opieki nad Niemowlętami Wyznania Mojżeszowego „Kropla Mleka”. W 1937 r. TPD prowadziło trzy stacje: przy ul. Leszno 11, Lubeckiego 5 oraz przy Szpitalu Dziecięcym Bersohnów i Baumanów na ul. Siennej 60 – ta ostatnia była połączona z kuchnią mleczną. W tym samym czasie „Kropla Mleka” dysponowała trzema placówkami: przy ul. Jagiellońskiej 28, Granicznej 17 (razem z kuchnią mleczną) i w Parku Krasińskich. Za usługi pobierano niewielkie opłaty. W każdej ze stacji otaczano opieką 120-130 dzieci (Pomoc społeczna 1937, 270-276; Kroszczor 1979, 287-288).

Sytuacja niemowląt i małych dzieci po wybuchu wojny

Wybuch wojny nie przerwał działalności stacji opieki nad matką i dzieckiem. Zarazem rosły potrzeby. Działacze obu stowarzyszeń: dr Zofia Golde z „Kropli Mleka” i Henryk Kroszczor z TPD już w lutym 1940 r. apelowali do dyrektora American Joint Distribution Committee Lejba Neustadta o rozbudowę działalności: zakładanie m.in. stacji opieki nad matką i dzieciem ze znacznie zwiększonym zakresem dożywiania. Szacowali, że pomocy wymaga 7 tys. dzieci (AŻIH, 211/1067, 2). Opiekunka społeczna CENTOS-u w Dzielnicy III [zob. Dzielnice ŻSS/ŻTOS], B. Łazowertowa, we wrześniu 1940 r. alarmowała: „Zgoła tragicznie przedstawia się natomiast położenie niemowląt. Zagłodzone matki nie są w stanie dostarczyć im pokarmu, a większość z nich nie posiada również środków na opłacenie Kropli Mleka. Do chwili obecnej zgłoszono prośby o pomoc dla 102 niemowląt, z których z Kropli Mleka korzysta 64, przy czym w większości wypadków dożywianie to trudno uznać za wystarczające. Jest rzeczą znamienną, że zrozpaczone matki często błagają o zabranie im dziecka, którego nie są w stanie wyżywić. Wiele z nich to młodziutkie kobiety, których mężowie zginęli lub wyjechali.” (AŻIH, 210/47, 32).

Placówki i liczby podopiecznych

Tymczasem w stacjach opieki TPD w 1940 r. pomoc znajdowało 900-1200 dzieci, a w „Kropli Mleka” 800-1600. TPD musiało zamknąć stację opieki na Siennej, a „Kropla Mleka” stacje z Parku Krasińskich i na ul. Jagiellońskiej – choć otwarto nową na ul. Długiej 26. Placówkę tę zlikwidowano po zamknięciu getta. Stacje „Kropli Mleka” przeniesiono do getta na ul. Śliską 26/28 i na Nalewki 21. Stacje wydawały mąkę, cukier, ryż, kaszę manną, tapiokę, fosfatynę, tran, mleko i mleko skondensowane, w dużej mierze z darów zagranicznych. (AŻIH, 210/47, 20; 210/49, 15; 210/60, 18; 211/10, 45, 53). Poza zamknięciu getta sytuacja stacji pogorszyła się jeszcze bardziej. W grudniu 1940 r. nie otrzymały mleka i cukru i praktycznie nie mogły działać. Niemowlęta chorowały z niedożywienia i gwałtownie traciły na wadze. Alarmowano o pomoc, zwracając się do Prezydium Żydowskiej Samopomocy Społecznej w Krakowie (AŻIH, 211/1070, 56-57). W celu poprawy zaopatrzenia w marcu 1941 r. TPD założyło przy swoich stacjach patronaty, które pomagały w zbieraniu pieniędzy i darów żywnościowych i rzeczowych (Gazeta Żydowska 22/41, 3). Pewna poprawa nastąpiła w lipcu 1941 r., gdy liczba dzieci pod opieką wszystkich czterech stacji wzrosła do ponad 3 tys., ale szybko zaczęła spadać i w listopadzie wynosiła już tylko 2,4 tys. (ARG, t. 27, 479-480).

Personel stacji

Dzięki relacji Judyty Braude, sekretarki TPD, wiadomo, kto pracował w stacjach opieki na Lesznie 11 i Lubeckiego 5. Długoletnią kierowniczką stacji na Lubeckiego, aż do samego końca latem 1942 r., była dr Eta Kleniecowa. Pracowały w niej dr Eugenia Salman, pielęgniarki Dina Rosental, Bąk, Kotek, praktykantka Guta Klepfisz oraz sekretarka Zofia Safirsztejn. Ostatnią kierowniczką stacji przy Leszno 11 (pierwszą była dr Anna Braude-Hellerowa) była dr Gusta Aberdam-Selligowa. Pracowała w niej niezwykle zaangażowana i oddana pielęgniarka Sonia Lifszyc, która prawdopodobnie została rozstrzelana na terenie stacji w sierpniu 1942 r. W czasie okupacji zatrudniono jako sekretarkę Noemi Goldman. Kuchnią kierowała nieznana z nazwiska Hanka (AYV, O.3/2360, 9-11).

O personelu stacji „Kropli Mleka” wiadomo jedynie, że placówką na ul. Śliskiej kierowała dr Anna Margolisowa (Blum-Bielicka 1961, 72).

Stacje opieki nad matką i dzieckiem działały nieprzerwanie do pierwszej akcji likwidacyjnej latem 1942 r.