Półinternaty
Geneza
Od początku wojny rosła liczba dzieci zaniedbanych, porzuconych, osieroconych, bezdomnych które
spędzały dnie na ulicy żebrząc, kradnąc bądź podejmując różne zajęcia
zarobkowe. O problemie tym raportowały opiekunki społeczne CENTOS-u jeszcze
przed zamknięciem getta; jednakże już wiosną 1940 r. żydowskie sierocińce były
przepełnione (AŻIH, 210/47, 43, 45). Zamknięcie getta spowodowało, że dzieci
ulicy stały się bardziej widoczne, a coraz powszechniejszy głód pomnażał ich
liczbę. 6 lutego 1941 r. w CENTOS-ie założono Patronat dla Dzieci Ulicy, który
w ramach walki z żebractwem dzieci podjął zadanie zakładania i prowadzenia przeznaczonych
dla nich półinternatów (Gazeta Żydowska 14/41,
3). Prowadził go Gustaw Alef, a
jedną z pracownic była charyzmatyczna działaczka Roza Symchowicz. Patronat z czasem przekształcono w osobny wydział
w CENTOS-ie. (Berman 1980, 116).
Liczby i adresy
Pierwszy półinternat otwarto w połowie marca 1941 r. w
lokalu przy ul. Zamenhofa 19, drugi w maju, przy ul. Nowolipki 25. Dzieci nie
kierowano do nich prosto z ulicy, ale z tzw. punktu etapowego przy ul.
Karmelickiej 11. Aby uniknąć rozprzestrzeniania się epidemii tyfusu, Rada Żydowska nakazała
przeprowadzanie kąpieli i dezynfekcji dzieci przed przyjęciem do półinternatów
(AŻIH, 211/15, 11; Gazeta Żydowska 22/41,
3; 40/41, 2-3, 44/41, 2).
W lipcu
CENTOS otworzył kolejne cztery półinternaty: przy ul. Twardej 21, Twardej 16,
Gęsiej 9 i Chłodnej 30. W październiku zlikwidowano półinternat na Chłodnej z
powodu zmiany granic getta, a półinternat z Gęsiej przeniesiono na Zamenhofa
22. Pod koniec lipca 1941 r. z sześciu półinternatów korzystało 643 dzieci w
wieku 2-15 lat, w sierpniu 712, we wrześniu 786. Liczba ta stale rosła – mimo
likwidacji jednej placówki – i w końcu listopada dzieci było już 911. Wiosną
1942 r. w spisach pojawiają się jeszcze dwa stałe półinternaty: na Elektoralnej
22 i Karmelickiej 11, który powstał z przekształcenia punktu etapowego. (AŻIH,
211A/248, 12-13, 39, 63; AŻIH, CENTOS, 200/18, 15; ARG, t. 27, 467-469).
Rekrutacja do półinternatów
Dzieci trafiały do półinternatów różnymi drogami: mogły się
do niego zapisać same lub zostać zapisane, uzyskać polecenie z koła pań, komitetu domowego czy od pojedynczych działaczy społecznych. W
czerwcu 1941 r. zgłoszono w ten sposób 615 dzieci bezdomnych (ARG, t. 2, 7-24).
Patronat dla Dzieci Ulicy przeprowadzał także zorganizowane akcje „zbierania”
dzieci z ulicy. Pierwsza miała miejsce wczesną wiosną 1941 r., gdy dzieci
żebrzące umieszczono w prowizorycznie zorganizowanym punkcie etapowym w lokalu
dawnego kina „Maski” na ul. Leszno 70. 12 czerwca 1941 r. Patronat
przeprowadził rejestrację dzieci bezdomnych i żebrzących, w trakcie której
spisano 646 dzieci. Nowe zgłoszenia napływały także później (AŻIH, 211A/248,
12-13).
Jesienią
1941 r. do „zbierania” dzieci z ulic zatrudniono Żydowską Służbę Porządkową. Przyczyną był nakaz zwalczania
żebractwa w getcie wydany przez władze niemieckie. Prezes Rady Żydowskiej Adam Czerniaków dał CENTOS-owi do dyspozycji
posterunki policji, w których miały powstać tzw. izby zatrzymań. W izbach
dzieci miały przebywać przez krótki czas, w celu przeprowadzenia wywiadu
rodzinnego i znalezienia docelowej placówki opiekuńczej. W końcu 1941 r.
powstały dwie izby: w posterunkach na ul. Nowolipie 20 i Stawki 5/7; trzecią,
na Chłodnej 21, otwarto dopiero w końcu czerwca 1942 r. (ARG, t. 14, 148; Gazeta Żydowska 78/42, 2). W kwestii doprowadzania
dzieci ulicy do placówek SP ściśle współpracowała z CENTOS-em, a Adolf Berman uważał tę współpracę za
udaną, choć narzuconą (Berman 1980, 115-116). Z kolei Emanuel Ringelblum uważał całą operację za skandal, twierdził, że
policja urządza polowania na dzieci, a potem przetrzymuje je o głodzie w izbach
zatrzymań (ARG, t. 29a, 232-233).
Warunki w półinternatach
Stan
zdrowotny dzieci przyjmowanych do półinternatów był bardzo ciężki. W sierpniu z
712 podopiecznych chorowało 371, u 167 lekarze stwierdzili skrajnie
wyniszczenie organizmu, u 54 obrzęki głodowe, częste były choroby układu
pokarmowego i świerzb. Uratowanie tych dzieci wymagało stałych posiłków
znacznie lepszej jakości niż w kuchniach. Latem 1941 r. było to możliwe dzięki
dodatkowym przydziałom Akcji Dożywiania
Ludności. Dzieci w półinternatach dostawały cztery posiłki dziennie: na
śniadanie serwowano chleb z tłuszczem lub miodem i słodzoną kawę, na drugie
śniadanie jarzynę z cukrem, na obiad zupę, na kolację kaszę z cukrem i
tłuszczem. Dzieci szczególnie wycieńczone otrzymywały dodatkowo piąty posiłek i
tzw. kurację mleczną. Wysokojakościowe wyżywienie dało szybko dobre efekty. Już
we wrześniu – przy większej liczbie podopiecznych ogółem – liczba chorych
spadła do 255, liczbę dzieci wycieńczonych oceniano na 9, a obrzękniętych na
21; powiększyła się za to radykalnie liczba dzieci ze świerzbem, którym
prawdopodobnie zarażały się w półinternatach. Wskazuje to na problem z
czystością tych miejsc i z higieną osobistą samych dzieci (AŻIH, 211A/248,
39-40, 63-64).
W ogromnym
stopniu dzieci cierpiały na brak odzieży i obuwia; systematyczna zmiana
bielizny była niemożliwa, mimo że CENTOS przekazał półinternatom dużą część
zebranej w czasie akcji „Miesiąca
Dziecka” odzieży i prawie 1/3 drewniaków wyprodukowanych specjalnie dla
dzieci. Z powodu braku ubrań jesienią zaczęły się problemy z frekwencją: coraz
mniej podopiecznych zapisanych w półinternatach docierało do nich na co dzień.
Trzeba też zauważyć, że półinternaty działały tylko z dnia. Na noc dzieci
bezdomne wracały na ulicę. Dopiero w styczniu 1942 r. otwarto noclegownię dla
dzieci przy ul. Nowolipie 1, ale tylko na 70 łóżek (ARG, t. 27, 468-469, 967).
Praca wychowawcza
Opiekunowie w półinternatach starali się zorganizować
podopiecznym zabawy i zajęcia ruchowe, trudno jednak zaprzeczyć, że dla dzieci
największą atrakcją były posiłki. Wychowawcy z półinternatu na Nowolipkach 25,
być może w porozumieniu z grupą dokumentacyjną „Oneg Szabat”, przeprowadzali wśród dzieci ankiety dotyczące ich
przeżyć po wybuchu wojny oraz postrzegania przez nie wojennej rzeczywistości.
Zadawano pytania: „Jakie zmiany zaszły u mnie podczas wojny?” „Jakie były
przeżycia najgorsze?”, „Jakie były przeżycia najmilsze?”, „Co to jest wojna?”
„Jakie masz plany na przyszłość?” Odpowiedzi na ankiety pokazują, że
umieszczenie w półinternacie było dla dzieci ogromną pozytywną zmianą. (ARG, t.
2, 3-24, 46-52).
