Towarzystwo Ochrony Zdrowia Ludności Żydowskiej w Polsce (TOZ)

Powstanie TOZ

Powstanie TOZ poprzedziło założenie w 1915 r. filii rosyjskiego towarzystwa pn. Obszczestwo Zdrawoochranienija Jewriejew (OZE) w Warszawie, którą zarządzał dr Gerszon Lewin. Do 1921 r. główna siedziba OZE mieściła się w Piotrogrodzie, a w 1922 r. została przeniesiona do Berlina; z czasem powstało kilka oddziałów tej organizacji, m.in. w Szwajcarii. Jednakże już wcześniej, 31 października 1920 r. działacze polskiej filii OZE zarejestrowali w Warszawie osobne Towarzystwo Ochrony Zdrowia Ludności Żydowskiej w Polsce. Towarzystwo utrzymywało kontakty z OZE, ale działało niezależnie. Od samego początku TOZ był również mocno związany z American Joint Distribution Committee, który wycofując się z bezpośredniej działalności w Polsce, przekazał mu swoje zadania. Prezesem TOZ pozostał dr Gerszon Lewin, a jego zastępcą w ostatnich latach przed wojną był dr Leon Wulman (Einhorn 2008, 72-73; Polski słownik judaistyczny 2003, t. 2, 730; AAJDC, New York Office 1933-1944, 840, brak paginacji, OSE-TOZ Gesellschaften für Gesundheitschutz der Juden).

Działalność w okresie międzywojennym

TOZ zaczął swoją działalność od walki z epidemiami, zwłaszcza we wschodniej Polsce: zakładał szpitale i przychodnie. Jednak jego główna działalność w okresie międzywojennym była skupiona na profilaktyce chorób społecznych takich jak gruźlica, jaglica i strupień oraz na propagandzie higieny. W 1936 r. TOZ działał w 52 miejscowościach w całej Polsce i prowadził 206 placówek. Były to ambulatoria, gabinety światłolecznicze i rentgenowskie, poradnie dla matek niemowląt i małych dzieci, gabinety dentystyczne, kuchnie mleczne, poradnie przeciwgruźlicze i przeciwjaglicze, sanatoria, kolonie letnie. Wydawał również broszury i ulotki propagujące higienę oraz pisma „Medycyna Społeczna – Sociale Medicin”, „Folksgezund”, „Gezund”, „Wiadomości TOZ”. Od roku szkolnego 1936/37 prowadził na zlecenie Jointu dożywianie dzieci w prywatnych szkołach żydowskich organizacji CISzO, Szulkult, Bajs Jankew, Chorew, Jawne, Tarbut. Objęto nim ponad 14 tys. dzieci. TOZ utrzymywał się z opłat za usługi, składek członkowskich, dotacji Jointu i OZE, a także rządu polskiego i samorządów (Polski słownik judaistyczny 2003, t. 2, 730; AAJDC, New York Office 1933-1944, 839, brak paginacji, Report of Feeding Campaign in 1936/37; AAJDC, New York Office 1933-1944, 840, brak paginacji, TOZ – Society for the Protection of the Health of the Jewish Population in Poland 1936/37; AAN 15/665).

Siedziba zarówno polskiej centrali, jak i warszawskiego oddziału TOZ mieściła się w budynku przy ul. Gęsiej 43. Oddziałem TOZ w Warszawie zarządzał dr Natan Mesz. Na Gęsiej 43 prowadzono poradnię przeciwgruźliczą z gabinetem rentgenowskim i stacją odmy sztucznej, kąpielisko, poradnię psychologiczną dla dzieci wraz z ochronką dla dzieci zagrożonych gruźlicą oraz poradnię higieniczno-sportową dla kobiet. Warszawski TOZ współpracował z 21 społecznymi szkołami żydowskimi wymienionych wyżej organizacji edukacyjnych, sprawując opiekę higieniczną i kontrolę stanu zdrowia uczniów. Ponadto prowadził dożywianie 6 tys. dzieci w szkołach i organizował kolonie letnie i zimowe dla dzieci w ośrodkach w Otwocku i Kisielanach (Pomoc społeczna 1937, 47-48, 114, 170, 129, 194-195, 256-257, 279-283, 294).

Działalność w Generalnym Gubernatorstwie

Dzięki wsparciu Jointu w pierwszych miesiącach wojny TOZ kontynuował działalność, choć wyraźnie zmieniła ona swoje cele z profilaktyki i edukacji na lecznictwo, ratownictwo medyczne i dostarczanie medykamentów. Nastąpiły zmiany w kierownictwie: dr Wulman we wrześniu 1939 r. wyjechał do USA, a w październiku tego roku zmarł dr Lewin. Nowym prezesem został dr Marek Kenigstein, a zastępował go dr Mesz (AŻIH, 210/59, 10). Zarząd główny w Warszawie starał się utrzymywać kontakty z oddziałami w GG; szczególnie intensywnie funkcjonowały oddziały w Lublinie i Częstochowie (AŻIH, 210/59, 9). W kwietniu 1940 r. powołano osobny oddział na dystrykt krakowski, którym kierował dr Chaim Hilfstein (AŻIH, 210/56, 9-11). W końcu grudnia 1940 r. na terenie dystryktu warszawskiego, radomskiego i lubelskiego aktywne było 12 oddziałów TOZ, które prowadziły 15 punktów sanitarnych i 17 szpitali, a także szczepienia i dożywianie dzieci. Warszawska składnica leków przy TOZ dostarczała leki do 195 miejscowości oraz do 44 obozów pracy dla Żydów (AŻIH, 210/60, 3).

Jednakże już późnym latem 1940 r. pomoc centrali TOZ dla miast i miasteczek w GG była bardzo niewielka i jeszcze się pogorszyła po zamknięciu getta warszawskiego. Było to o tyle ważne, że właśnie do Warszawy docierały dary szwajcarskiego OZE: leki, opatrunki, sprzęt medyczny, odżywki, których wysyłanie poza mury było bardzo trudne. O ile w październiku 1940 r. paczki wysyłano jeszcze do 71 miejscowości w GG, to w styczniu 1941 liczba ta zmalała do 44, a w listopadzie tego roku do 18 (AŻIH, 210/61, 3, 16-17; ARG, t. 27, 838-840; AYV, O.3/438, 13-14).

Sam byt TOZ-u został zagrożony w lipcu 1940 r., gdy generalny gubernator wydał rozporządzenie o likwidacji stowarzyszeń w GG. Prezesi centralnych instytucji opieki społecznej: polskiej Rady Głównej Opiekuńczej Adam Ronikier i Żydowskiej Samopomocy Społecznej Michał Weichert wynegocjowali zawieszenie wykonania rozporządzenia w odniesieniu do stowarzyszeń opiekuńczych. Mimo to większość oddziałów TOZ w GG zlikwidowano, a ich personel i infrastrukturę podporządkowano lokalnym oddziałom ŻSS lub nawet radom żydowskim (Weichert 1962, 40-47). Najdłużej niezależnością cieszył się TOZ w Warszawie.

TOZ w strukturach żydowskiej opieki społecznej w Warszawie

Podobnie jak CENTOS, warszawski TOZ współtworzył we wrześniu 1939 r. Komisję Koordynacyjną Organizacji Społecznych i Opiekuńczych CENTOS, TOZ i innych (później ŻSS-KK). W tej strukturze TOZ pełnił funkcję wydziału sanitarno-lekarskiego, rozbudowując działalność własną w ośrodku na Gęsiej 43, a także przejmując kilka lecznic prywatnych. Gdy w październiku 1940 r. ŻSS-KK się rozpadła, TOZ podporządkował się Żydowskiemu Komitetowi Opiekuńczemu Miejskiemu (ŻKOM) w Warszawie, zachowując jednak bardzo dużą niezależność (AŻIH, 211/1070, 39-40, 43). W listopadzie 1941 r. rząd GG ostatecznie rozwiązał wszystkie stowarzyszenia i nakazał włączenie ich do lokalnych komitetów opiekuńczych. W Warszawie proces inkorporacji trwał kilka miesięcy. Dopiero 10 marca 1942 r. TOZ został rozwiązany i włączony do ŻKOM jako jedno z towarzystw tworzących Wydział Opieki Sanitarnej i Higienicznej (ARG, t. 27, 321; Ludność żydowska w Warszawie, 2012, 1036).

TOZ już na początku wojny nawiązał bardzo ścisłą współpracę w kilkoma innymi stowarzyszeniami i placówkami prowadzącymi działalność leczniczą. Były to: Towarzystwo Opieki nad Niemowlętami Wyznania Mojżeszowego „Kropla Mleka”, Żydowskie Towarzystwo Przeciwgruźlicze „Brijus – Zdrowie”, Żydowskie Towarzystwo Pomocy Niezamożnym Matkom, Towarzystwo Opieki nad Nerwowo i Umysłowo Chorymi Żydami „Zofiówka”, a także ze szpitalami „Czyste” i Bersohnów i Baumanów. Współpraca polegała na dotowaniu tych placówek, dostarczaniu leków i medykamentów z zagranicy oraz kierowaniu do nich ubogich chorych i pokrywaniu kosztów ich leczenia (AŻIH, 210/59, 56-57; ARG, t. 27, 818, 836).

Zarząd TOZ w Warszawie

Do listopada 1940 r. w Warszawie działał zarówno Zarząd Główny TOZ (przeniesiony na ul. Złotą 32), jak Zarząd oddziału warszawskiego (ul. Gęsia 43). Po zamknięciu getta oba zarządy scalono: naczelne władze TOZ stanowiły Zarząd i Egzekutywa. Przewodniczącym został dr Marek Kenigstein, zastępcą dr Natan Mesz, skarbnikiem Nehemia Finkielsztejn, sekretarzem dr Jakub Rosenblum, ponadto w Zarządzie zasiadali: dr Szymon Wyszewiański z ŻKOM, J. Rudnicki, Lejb Neustadt z Jointu, dr Jecheskiel Wohl, dr Jakub Mitz, dr Anna Braude-Hellerowa, dr Józef Chain, dr Menachem Szwalbe. Egzekutywę tworzyli członkowie Zarządu: doktorzy Wyszewiański, Rosenblum, Szwalbe, Chain oraz Nehemia Finkelsztejn i dr Mieczysław Thursz. Kierownikiem administracyjno-technicznym TOZ był Jehuda Feldwurm (ARG, t. 27, 809-810; AŻIH, 210/59, 10).

Działalność lecznicza

W okresie okupacji TOZ działał w czterech głównych obszarach: lecznictwa, higieny i profilaktyki (w tym walki w epidemiami), opieki nad dzieckiem i dożywiania chorych. W każdym z nich działalność TOZ uległa poważnej rozbudowie w stosunku do okresu przedwojennego. We wrześniu 1939 r. w ambulatorium na Gęsiej 43 powstał punkt opatrunkowy, a w następnych tygodniach oddział chirurgiczny. Stopniowo ambulatorium powiększano, zatrudniając lekarzy kolejnych specjalności i we wrześniu 1940 r. istniał już w tym miejscu duży ośrodek pomocy medycznej z oddziałami: chirurgicznym, laryngologicznym, internistycznym, pediatrycznym, okulistycznym, neurologicznym, dermatologicznym, ginekologicznym, stomatologicznym. Na Gęsiej prowadzono również gabinet rentgenowski, laboratorium analityczne, stację światłoleczniczą i rozdzielnię leków (210/59, 16-18, 25). Ponadto TOZ przejął od prywatnych właścicieli trzy niewielkie lecznice: zakład ginekologiczny przy ul. Długiej 31 oraz dwa zakłady chirurgiczne przy ul. Hożej 23 i Chmielnej 34. Zakład ginekologiczny przeniesiono później do getta na ul. Elektoralną 11, a zakłady chirurgiczne połączono w jeden i umieszczono na Mariańskiej 1/Pańskiej 34 (Gazeta Żydowska 43/1940, 3; 14/1941, 3; AYV, O.3/438, 20).

Działalność sanitarno-przeciwepidemiczna

Działalność sanitarna TOZ-u rozpoczęła się w lutym 1940 r. od powołania we współpracy z ŻSS-KK Wydziału do Walki z Epidemiami. Powodem była pierwsza fala epidemii tyfusu plamistego i związanych z tym niemieckich zarządzeń antyepidemicznych. Wydział pod kierownictwem dr Zofii Syrkin-Binsztejnowej utworzył tzw. patrole sanitarne, które kontrolowały czystość w placówkach opieki społecznej: kuchniach ludowych i dziecięcych oraz punktach dla przesiedleńców. W powstających od wiosny 1940 r. komitetach domowych powoływano referentów sanitarnych, których obowiązkiem było zgłaszanie niehigienicznego stanu mieszkań do Wydziału Walki z Epidemiami. Do brudnych pomieszczeń wysyłano kolumny dezynfekcyjne TOZ: dezynfekowały one mieszkania i eskortowały mieszkańców do kąpielisk, zarówno miejskich, jak i prowadzonych przez TOZ (przy Gęsiej 43 i Solnej 4). Kolumny dezynfekcyjne organizował dr Gold (AŻIH, 210/59, 20-24; 211A/246, 20; ARG, t. 27, 352-353).

Zadania Wydziału do Walki z Epidemiami w styczniu 1941 r. przejęła Rada Żydowska, natomiast TOZ kontynuował nadzór sanitarny w placówkach opiekuńczych i komitetach domowych. Pracownicy TOZ urządzali szkolenia dla referentów sanitarnych i pogadanki dla mieszkańców budynków, rozdawali ulotki, mydło, środki dezynfekcyjne, talony na bezpłatną kąpiel lub pranie w pralni TOZ przy ul. Niskiej 65. Rozdawnictwo poprzedzały wizytacje tzw. instruktorek sanitarnych w domach, które po sprawdzeniu czystości mieszkań, decydowały o tym, komu przydzielić pomoc. W okresie drugiej fali epidemii tyfusu plamistego TOZ wszedł w skład powołanej przy ŻKOM Centralnej Komisji Walki z Epidemią, w wyniku czego lustracje mieszkań wyraźnie zintensyfikowano (ARG, t. 27, 818-834; AŻIH, 211/21, 12, 19-20).

Dożywianie dzieci, chorych i rekonwalescentów

Po wybuchu wojny TOZ kontynuował dożywianie dzieci w szkołach prowadzonych przez żydowskie organizacje edukacyjne, które zostały zamienione na kuchnie dziecięce. W lipcu 1940 r. z 19 kuchni TOZ-u korzystało ponad 16 tys. dzieci, w grudniu tego roku – 14,7 tys. (AŻIH, 210/60, 17) W lutym 1941 r. wszystkie kuchnie dziecięce przeszły pod zarząd CENTOS-u. Przy TOZ pozostało jedynie ognisko dla dzieci ze środowisk gruźliczych, mieszczące się na Gęsiej 43. Było przeznaczone dla 80-150 dzieci w wieku 3-7 lat, skierowanych przez poradnię przeciwgruźliczą TOZ. Dzieci przebywały w nim pół dnia i otrzymywały śniadanie i zupę na obiad. Ponadto TOZ dotował dwie tzw. stacje opieki nad matką i dzieckiem towarzystwa „Kropla Mleka”, a od 1942 r. przejął też nadzór nad stacjami opieki Towarzystwa Przyjaciół Dzieci (ARG, t. 27, 834-836).

TOZ prowadził także specjalną kuchnię dla chorych i rekowalescentów, która wydawała 750-900 obiadów dziennie. Była ona częścią systemu kuchni ŻSS-KK (potem ŻTOS) jako kuchnia subwencjonowana nr 17. Kwalifikowaniem do niej zajmowali się jednak lekarze TOZ-u Thursz i Harc, kierując do nich głównie gruźlików (ARG, t. 27, 836-838).

Finansowanie

W pierwszych miesiącach wojny TOZ utrzymywał się w dużej mierze z dotacji Jointu, a także z własnych oszczędności, gdyż jako jedno z niewielu żydowskich stowarzyszeń, uzyskał zwolnienie pewnych sum z zablokowanego konta (AŻIH, 210/58, 54; 211/1068, 27). Jednakże nie przestano pobierać opłat za usługi świadczone w placówkach TOZ-u. Porady lekarskie w ambulatorium kosztowały 1-2 zł, wizyty lekarzy w domach 2-5 zł, leki z rozdzielni 50 gr – 1 zł. We wrześniu tego roku opłaty stanowiły 12% budżetu TOZ, mimo że zwalniano z nich 30% pacjentów ambulatorium i 20% pacjentów w domach (AŻIH, 210/59, 17, 19, 25, 28). W 1941 r. wysokość opłat wzrosła znacząco: porada w ambulatorium kosztowała 1-5 zł, wizyta domowa 7 zł, talon na pranie 50 gr – 2,10 zł, obiad w kuchni dla rekonwalescentów 20-70 gr. Stosowano oczywiście ulgi i zwolnienia – zwłaszcza w ambulatorium, gdzie leczyło się bezpłatnie 65-75% pacjentów. W końcu 1941 r. TOZ nie otrzymał już dotacji Jointu, jedynie ok. 45 tys. zł z ŻKOM i 15 tys. z Komisji Opieki nad Uchodźcami (za nadzór sanitarny punktów). Od września 1941 r. Rada Żydowska udostępniała też opał do kąpielisk. Było to wsparcie jednak niewielkie wobec skali potrzeb. W grudniu 1941 r. budżet TOZ pokrywały w połowie opłaty samych pacjentów (ARG, t. 27, 832, 841-844).

Umowa z Ubezpieczalnią Społeczną

W październiku 1940 r. TOZ został wyznaczony przez niemieckiego komisarza warszawskiej Ubezpieczalni Społecznej do leczenia tych Żydów warszawskich, którzy płacili składki ubezpieczenia zdrowotnego. Limit wydatków nie mógł jednak przekroczyć 10 tys. zł. Porozumienie było ustne, a podpisanie odpowiedniej umowy się przeciągało i ostatecznie nigdy do niego nie doszło. 1 marca 1941 r. w Transferstelle postanowiono o zerwaniu kontaktów między gettem a warszawską Ubezpieczalnią, utworzeniu osobnej ubezpieczalni dla getta; zlecono pobieranie składek Radzie Żydowskiej. Komisarz Auerswald wycofał tę decyzję i długo rozważał, jak rozwiązać ten problem. Tymczasem TOZ leczył ubezpieczonych za własne pieniądze, bezskutecznie dopominając się o ich zwrot w Ubezpieczalni. Dopiero w październiku Auerswald nakazał Radzie Żydowskiej wypłatę TOZ-owi 50 tys. zł, zapewne tytułem zwrotu za okres październik 1940 – luty 1941 r. Była to jednak ostatnia operacja tego rodzaju. De facto TOZ leczył ubezpieczonych na własny koszt (ARG, t. 27, 816-817; AŻIH, 211/126, 69-70; 211/128, 55, 211/129, 7, 87).

Działalność byłego TOZ w okresie wielkiej akcji i w getcie szczątkowym

W czasie akcji likwidacyjnej latem 1942 r. pracownicy TOZ-u utworzyli na Umschlagplatzu punkt ratowniczo-opatrunkowy. Działały w nim w wielkim poświęceniem pielęgniarki Alicja Gołąb-Grynbergowa i Kryńska. Z personelu TOZ-u akcję przeżyło dziesięcioro. W założonym w getcie szczątkowym ambulatorium Rady Żydowskiej przy szpitalu na Gęsiej 6/8 kierownikiem został lekarz TOZ dr Menachem Szwalbe. Potocznie nazywano je ambulatorium TOZ-u. Zostało zlikwidowane w czasie akcji styczniowej w 1943 r. (AYV, O.3/438, 17-18; O.3/2360, 17, 54; Ludność żydowska w Warszawie 2012, 1060).

Okres powojenny

Ocalali działacze TOZ-u, jak dr Marek Kenigstein, po wojnie dążyli do reaktywacji Towarzystwa. Jednakże Centralny Komitet Żydów w Polsce (CKŻP) czynił przy tym trudności, nie chcąc oddawać osobnemu stowarzyszeniu całego obszaru opieki zdrowotnej nad ludnością żydowską. Ostatecznie doszło do kompromisu: we wrześniu 1945 r. TOZ powstał jako autonomiczny wydział CKŻP. Centralna siedziba mieściła się w Łodzi, szybko powstały filie w Krakowie i Warszawie. Wiosną 1946 r. TOZ zaczął działać na Dolnym Śląsku, gdzie osiedli żydowscy repatrianci ze Związku Radzieckiego: w ciągu roku powstały tam 33 oddziały, w tym w Rychbachu (Dzierżoniowie) i Wrocławiu (Epsztein 2001-2011, 4-6). W szczytowym okreie rozwoju powojennego TOZ-u w całym kraju było 56 oddziałów, zatrudniających 300 osób personelu medycznego. Zakładano ambulatoria, laboratoria analityczne, łaźnie, dezeynfektory, izby chorych przy komitetach żydowskich i punktach etapowych dla repatriantów. Zorganizowano sanatoria dla gruźlików, żłobki i dom położniczy, ośrodki kolonijne, pijalnie mleka. Pracownicy TOZ nadzorowali stan sanitarny placówek opieki nad dzieckiem CKŻP. Wraz z likwidowaniem autonomii ludności żydowskiej w Polsce, rozwiązano również TOZ. Nastąpiło to 1 stycznia 1950 r. Jego placówki zostały upaństwowione (Polski słownik judaistyczny 2003, t. 2, 731).