Akcja Dożywiania Ludności

Geneza

Wiosną 1941 r. sytuacja aprowizacyjna w getcie była katastrofalna, a głód panował powszechnie. Kuchnie ludowe działające pod nadzorem Żydowskiego Towarzystwa Opieki Społecznej (ŻTOS), wydawały z ogromnym trudem 50 tys. obiadów dziennie. Działacze opieki społecznej zredagowali memoriał do niemieckich władz getta, opisując skalę głodu i apelując o przydzielenie organizacjom opiekuńczym takich ilości produktów żywnościowych, by wystarczyło na wydawanie 120 tys. posiłków dziennie (AŻIH, 211/1079, 46-47).

Memoriał ów trafił na dobry moment. W Urzędzie Szefa Dystryktu Warszawskiego zwyciężyła właśnie ta koncepcja eksploatacji getta, według której planowano zatrudnić jak najwięcej robotników w fabrykach zakładanych na miejscu. Ponieważ doświadczenie poboru do obozów pracy pokazało, że mieszkańcy getta są wycieńczeni z głodu, niemieccy urzędnicy sami doszli do wniosku, że trzeba lepiej ich żywić, zanim się ich zatrudni. Sieć kuchni ludowych dobrze się do tego nadawała. 21 maja 1941 r. prezes Rady Żydowskiej Adam Czerniaków i doradca Żydowskiej Samopomocy Społecznej przy szefie dystryktu Gamzej (Gustaw) Wielikowski zostali wezwani na rozmowę z gubernatorem warszawskim Ludwigiem Fischerem i z nowo powołanym komisarzem do spraw dzielnicy żydowskiej Heinzem Auerswaldem. Usłyszeli na niej, że głodzenie Żydów nie jest intencją Niemców i że organizacje opiekuńcze otrzymają dodatkową żywność. Ich zadaniem miało być jak najszybsze doprowadzenie do wydawania 120 tys. posiłków dziennie (Sakowska 1993, 82-83; AŻIH, 211/127, 58).

Zarządzanie

Sprawy centralnej Akcji Dożywiania Ludności nadzorował bezpośrednio Heinz Auerswald, co było nowością, gdyż wcześniej urzędnicy niemieccy nie interesowali się kuchniami ludowymi. W czerwcu 1941 r. Adam Czerniaków powołał Komisję Dyspozycyjną przy prezesie Rady Żydowskiej, której przewodniczącym został Gamzej (Gustaw) Wielikowski, a kierownikiem technicznym Henryk Rottenberg, członek Żydowskiego Komitetu Opiekuńczego Miejskiego (ŻKOM). W Komisji znaleźli się również Abraham Gepner jako przedstawiciel Zakładu Zaopatrywania i Stanisław Szereszewski jako przewodniczący ŻKOM (AŻIH, 211/128, 19).

Według pomysłu Auerswalda, podział zadań miał być następujący: zakupem produktów miał się zajmować Zakład Zaopatrywania, prowadzeniem kuchni ŻKOM (a właściwe podporządkowane mu ŻTOS), a kontrolą przydzielania konsumentów do kuchni ludowych Wydział Opieki Społecznej Rady Żydowskiej, którego przewodniczącym został w tym czasie Wielikowski (Sakowska 1993, 83). Ostatecznie jednak ta ostatnia funkcja pozostała w ŻKOM (ARG, t. 27, 675). Najistotniejszą różnicą w stosunku do okresu przed Akcją Dożywiania Ludności była całkowita centralizacja zarządzania wyżywieniem we wszystkich placówkach opieki społecznej, nie tylko w kuchniach ludowych, ale i w szpitalach, kwarantannach, punktach dla przesiedleńców, sierocińcach, domach starców, kuchniach dla dzieci, ogniskach, świetlicach, półinternatach, a także w stołówkach pracowniczych i robotniczych. Zakup i podział produktów, ustalanie norm żywieniowych, wydawanie talonów podlegało jednolitemu zarządowi Komisji Dyspozycyjnej.

Dodatkowe przydziały żywności

Już w końcu maja 1941 r. Wydział Wyżywienia i Rolnictwa Urzędu Szefa Dystryktu przydzielił dla getta warszawskiego 125 ton mąki i 250 ton owsa, a na początku czerwca – 130 ton mąki żytniej (AŻIH, 211/128, 13, 34). Od czerwca do sierpnia do getta miały docierać co miesiąc: 500 ton owsa, 50 ton cukru i 8 ton oleju rzepakowego. Owies musiał być przemielony na mąkę: początkowo odsyłano go na „aryjską stronę”, ponieważ w getcie działały tylko niewielkie prymitywne młyny. Problem z młynami powodował chwilowe przestoje w dostarczaniu produktów także w lipcu (AŻIH, 211/128, 34; Sakowska 1993, 83-84). Otrzymywane przydziały żywności dla Akcji Dożywiania nie były darowizną ze strony władz, ale zaoferowaniem możliwości wykupienia produktów po cenie oficjalnej, mocno zaniżonej w stosunku do rynkowej. Władze zgodziły się również na wwóz towarów do getta bez opłat. Cała żywność zakupiona w ten sposób przez Zakład Zaopatrywania trafiała do placówek opieki społecznej.

O ile w czerwcu i lipcu dostawy dotarły na czas, to w sierpniu dostarczono tylko owies, bez cukru i tłuszczu. W połowie września, gdy Wielikowski spodziewał się przedłużenia umowy, do getta nie trafiły żadne dodatkowe przydziały dla opieki społecznej. W październiku obiecano tylko 12 ton ziemniaków na dzień. Auerswald zdawał się również zaskoczony decyzją Wydziału Wyżywienia i Rolnictwa dystryktu: dał nawet Wielikowskiemu listy polecające, gdy ten pojechał do Krakowa w celu interweniowania w rządzie GG. Walka o przywrócenie przydziałów z okresu letniego, a nawet chociażby wydanie reszty przydziału za sierpień nie powiodły się. Auerswald zaczął wtedy twierdzić, że dodatkowe przydziały nigdy nie miały być gwarantowane na kolejne miesiące (AŻIH, 211/129, 58, 69, 79, 89; 211/131, 6).

Liczby posiłków

Już na początku Akcji Dożywiania liczba posiłków w kuchniach i innych placówkach gwałtownie wzrosła: z 67,9 tys. w dniu 9 czerwca do 95,4 tys. 15 czerwca. 20 czerwca przekroczyła 100 tys., 4 lipca – 117,6 tys., a w połowie września osiągnęła szczyt – jednego dnia wydano 128 tys. posiłków. Przeciętna miesięczna liczba posiłków na dzień wynosiła 58 tys. w maju, 93 tys. w czerwcu, 101 tys. w lipcu, 109,7 tys. w sierpniu, 116 tys. we wrześniu (Sakowska 1993, 84; AŻIH, 211A/248, 4, 9, 31, 35, 60). Wzrost ten był powodem ekscytacji i dumy: przed siedzibą Rady Żydowskiej przy ul. Grzybowskiej postawiono tablicę, na której codziennie kredą zapisywano, ile obiadów udało się wydać (Gazeta Żydowska 52/41, 2). Wielikowski, zachęcony powodzeniem Akcji Dożywiania, snuł przed Auerswaldem wizje zwiększenia liczby obiadów do 200 tys. dziennie, co ten ostatni przyjmował z niechęcią (AŻIH, 211/128, 33-34).

Po wycofaniu się Niemców z dodatkowych dostaw żywności, Komisja Dyspozycyjna i osobiście Wielikowski podjęli ogromny wysiłek, by liczby posiłków nie zmniejszać. W październiku jeszcze korzystano z zapasów i przeciętna dzienna wynosiła 106 tys. posiłków. W listopadzie liczba ta spadła dramatycznie – do 88 tys., a w grudniu do 82 tys. Mniej więcej utrzymano tę wartość do kwietnia 1942 r., gdy obiadów wydano znów znacznie mniej – średnio 70 tys. dziennie (ARG, t. 27, 463-465, Ludność żydowska w Warszawie 2012, 1032, 1035, 1037, 1040, 1046, 1052). W pewnym stopniu walka o liczby była działaniem pozornym: ulegając presji na utrzymanie wysokich wskaźników, Komisja Dyspozycyjna przeznaczała coraz mniej produktów na jednego konsumenta. O ile kaloryczność zupy w październiku 1941 r. wynosiła jeszcze 200-250, to w maju 1942 tylko 100 kilokalorii (AŻIH, 211/129, 73; ARG, t. 27, 742).

Podział posiłków

Oferując dodatkowe przydziały żywności, Auerswald nie tylko nakazał szybkie podniesienie liczby wydawanych posiłków do 120 tys. dziennie, ale również dokładnie określił, kto ma je otrzymywać. Ponieważ jego celem było pozyskanie siły roboczej, nakazał wydawanie 12 tys. posiłków dziennie robotnikom zatrudnionym w warsztatach Wydziału Wytworczości Rady Żydowskiej. Kolejne 6 tys. przeznaczał dla robotników wysyłanych do obozów pracy, 2 tys. dla policjantów żydowskich, 2 tys. dla urzędników Rady Żydowskiej, 1 tys. dla pracowników ŻKOM. Pozostałe 97 tys. miało pozostać dla korzystających z opieki społecznej: przesiedleńców, dzieci, konsumentów w kuchniach ludowych (Sakowska 1993, 83).

Faktycznie podział posiłków na grupy nie ułożył się tak, jak zapowiadał Auerswald. W czerwcu robotnikom wydawano średnio 3,5 tys. obiadów dziennie, w sierpniu 5,6 tys., w listopadzie 7,4 tys. – do planowanych 12 tys. wiele brakowało. Jeszcze mniej wydawano mężczyznom skierowanym do obozów pracy: 2-3 tys. zamiast 6 tys. Wzrosły jednak liczby posiłków dla pracowników Rady Żydowskiej – zamiast planowanych 2 tys. w czerwcu wydawano średnio 3,6 tys.; do października liczba ta spadła do 2,6 tys. (AŻIH, 211A/248, 4, 34, 59-60; ARG, t. 27, 463-465). Wielikowski obawiał się w pewnym momencie, że cała Akcja Dożywiania zmieni się w akcję wyżywienia robotników i straci swój opiekuńczy charakter. Tak się nie stało: planowana, a nawet większa liczba posiłków trafiała latem i wczesną jesienią 1941 r. do podopiecznych opieki społecznej. Niemniej, gdy we wrześniu 1941 r. skończyły się dodatkowe przydziały żywności, a w październiku wyczerpały się zapasy, redukcja beneficjentów Akcji Dożywiania dotknęła przede wszystkim najbiedniejszych. Liczba obiadów przeznaczonych dla najbiedniejszych w październiku spadła o ponad 10 tys. w stosunku do poprzedniego miesiąca i o dalsze 8 tys. w listopadzie. Konieczne redukcja przeprowadzano ich kosztem (AŻIH, 211A/248, 60; ARG, t. 27, 463).

Infrastruktura

Nagłe zwiększenie zakresu dożywiania wymagało ogromnej rozbudowy sieci kuchni. Liczby placówek opiekuńczych dla dzieci nie wzrosły znacząco: z 43 w czerwcu do 51 w sierpniu, przy czym większość nowych stanowiły półinternaty dla dzieci ulicy (AŻIH, 211A/248, 31). Natomiast liczba kuchni dla dorosłych wymagała radykalnego zwiększenia. Najszybciej założono nowe kuchnie subwencjonowane, ponieważ nie wymagały one od ŻTOS zatrudniania personelu. Ich liczba wzrosła z 6 w maju 1941 r. do 19 w czerwcu i 24 w sierpniu. Ponieważ Auerswald wprowadził nowe grupy ludności do Akcji Dożywiania, powstały owe typy kuchni: dla urzędników, policjantów i robotników. W czerwcu założono 3 kuchnie robotnicze, 8 urzędniczych i 5 policyjnych – liczby te rosły w następnych tygodniach. Ogółem liczba kuchni dla dorosłych skoczyła z 35 w maju do 74 w czerwcu i 90 w lipcu i sierpniu 1941 r. (AŻIH, 211/127, 78-80; 211A/248, 31).

Finansowanie

Pierwsze przydziały żywności wykupił Zakład Zaopatrywania, kredytując w ten sposób Akcję Dożywiania Ludności. Komisja Dyspozycyjna co prawda dostała od Auerswalda specjalną dotację na pierwsze wydatki, niemniej była ona niewielka – 200 tys. zł (AŻIH, 211/128, 24). Akcja Dożywiania musiała utrzymać się sama. Dlatego też w czerwcu zniesiono wszystkie ulgowe i darmowe posiłki w kuchniach ludowych, a cenę za zupę podniesiono do 70 gr. Stan ten utrzymano w lipcu. Opłaty za obiady przyniosły prawie 1,2 mln zł w lipcu. Kolejne 600 tys. Komisja Dyspozycyjna uzyskała sprzedając przydzielony jej cukier na wewnętrzny rynek w getcie. Handlowano również otrębami powstałymi po zmieleniu owsa. W ten sposób Akcja Dożywiania spłaciła dług i stała się samowystarczalna. W sierpniu można było obniżyć pełną cenę obiadu do 60 gr i przywrócić obiady darmowe i ulgowe, a nawet rozszerzyć ich zakres (AŻIH, 211/128, 97; 211/129, 8; ARG, t. 27, 1127).

Cofnięcie przydziałów sprawiło, że Komisja Dyspozycyjna nie mogła kupować już taniej żywności i straciła płynność finansową. Nie chcąc od razu drastycznie zmniejszać zakresu dożywiania, zaciągano długi w Zakładzie Zaopatrywania, który kupował żywność do kuchni. Problem polegał też na tym, że redukcja płatnych posiłków oznaczała jednocześnie zmniejszenie dochodów Akcji Dożywiania, która utrzymywała się głównie z tego źródła. Konieczna była dotacja. W listopadzie ŻKOM uzyskał – po wielu miesiącach starań – udział w podatku pogłównym na rzecz opieki społeczenej, który rząd GG nałożył na wszystkich jego mieszkańców. Dużą część tych pieniędzy ŻKOM wpłacił Zakładowi Zaopatrywania, ratując w ten sposób kolejny miesiąc Akcji Dożywiania. Niemniej do stycznia 1942 r. dług urósł ponownie, do 1,2 mln zł. Wtedy z inicjatywy Zakładu Rada Żydowska wprowadziła dopłaty do kartek żywnościowych na chleb i cukier, z których kuchnie miały być dalej utrzymywane. Dawało to stały dochód, dzięki któremu Akcja Dożywiania trwała – ze zmienną intensywnością – do lipca 1942 r. (AŻIH, 211/130, 18-19, 25; 211/131, 4; Sakowska 1993, 86).

Centralna Akcja Dożywiania Ludności przyniosła działaczom społecznym nadzieję na stałą poprawę losu najbiedniejszych mieszkańców getta. Okazała się ona płonna. Zmieniła ona jednak sposób zarządzania dożywianiem, skupiając go w jednym ośrodku decyzyjnym i podporządkowując Radzie Żydowskiej. Mimo wycofania przez Niemców przydziałów taniej żywności, liczba wydawanych posiłków nie spadła już na tak niski poziom jak w maju 1941 r.