Związek Towarzystw Opieki nad Sierotami i Dziećmi Żydowskimi „CENTOS”

CENTOS w międzywojennej Polsce

CENTOS został założony w 1924 r. pod nazwą Związek Żydowskich Towarzystw Opieki nad Sierotami Rzeczypospolitej Polskiej (od 1933 r.: Związek Towarzystw Opieki nad Żydowskimi Sierotami i Dziećmi Opuszczonymi Rzeczypospolitej Polskiej „Centos”). Przejął on opiekę nad sierocińcami prowadzonymi dotąd przez Joint (American Joint Distribution Committee) oraz kilka innych organizacji opieki nad dzieckiem. Do końca swojego istnienia CENTOS utrzymywał ścisłe relacje z Jointem.

CENTOS nie był jednolitym stowarzyszeniem, ale centralnym zarządem kilku większych organizacji. W 1939 r. oddziały CENTOS-u mieściły się w Warszawie, Krakowie, Lwowie, Białymstoku, Wilnie, Pińsku i Równem. Każdy z nich miał pełną autonomię. CENTOS działał w ponad 200 miejscowościach i prowadził ponad 200 domów sierot i internatów; organizował również akcje dożywiania oraz kolonie letnie i zimowe. Innym obszarem działalności było kształcenie zawodowe młodzieży: prowadzono 15 poradni zawodowych, 20 patronatów dla kształcenia zawodowego, szereg warsztatów i farm szkoleniowych. W 1937 r. pod opieką CENTOS-u znajdowało ponad 32 tysiące dzieci, w tym 8 tysięcy w zakładach opieki całkowitej. Ponadto CENTOS wydawał dwa pisma: „Przegląd Społeczny” po polsku i „Dos Kind” po żydowsku, a także wiele broszur i ulotek dotyczących kwestii wychowawczych. Przewodniczącym zarządu CENTOS-u był Rafał Szereszewski, a zasiadali w nim m.in. Beniamin Zabłudowski i dyrektor Jointu Lejb Neustadt. Organizacją centralną kierował Aron Goldin. (AŻIH, 210/44, 7; Bauer 1974, 204; Berman 1980, 99).

CENTOS w Warszawie w okresie międzywojennym

W Warszawie mieściła się zarówno centrala ogólnopolska CENTOS-u, jak i centrala organizacji na obszar byłego Królestwa Kongresowego. Obie prowadziły osobną działalność. Centrala ogólnopolska (Związek Towarzystw) utrzymywał Zakład Leczniczo-Wychowawczy w Otwocku przy ul. Glinieckiej 4, kolonie letnie w Ciechocinku i poradnię zawodową przy ul. Fredry 10, w której pracowali późniejsi działacze CENTOS-u w getcie Adolf Berman, Zofia Rozenblum, Janina Neuding (Pomoc społeczna, 1937, 63; Berman 1980, 126-127). Centrala warszawska prowadziła 4 ogniska oraz kolonie letnie w Zatrzebiu (Nasz Przegląd, 180/1939, 10). Od czerwca 1938 r. prezesem centrali warszawskiej był Salomon Szereszewski, wiceprezeską adwokatka Alicja Bryszowa, a dyrektorką Rachela Sztajn; wśród działaczy, później także aktywnych w getcie, należy wymienić Arona Konińskiego i Felicję Kiełbik. Siedziba organizacji mieściła się przy ul. Granicznej 12 (AŻIH, 210/46, 20).

Po wybuchu wojny

W pierwszych dniach wojny Polskę opuścił zarówno prezes zarządu CENTOS-u Rafał Szereszewski, jak i dyrektor Aron Goldin. Kierownictwo przejął Izaak Briański. 14 września 1939 r. CENTOS stał się członkiem założycielem Komisji Koordynacyjnej Organizacji Społecznych i Opiekuńczych CENTOS, TOZ i innych przy Stołecznym Komitecie Samopomocy Społecznej (późnej ŻSS-KK, Żydowska Samopomoc Społeczna – Komisja Koordynacyjna). W oblężonej Warszawie działacze CENTOS-u zakładali prowizoryczne sierocińce i nieśli doraźną pomoc dzieciom osieroconym i zagubionym (ARG, t. 27, 363; ARG, t. 29a, 248; Berman 1980, 100).

W styczniu 1940 r. Izaak Briański został aresztowany w tzw. aferze Kotta i wkrótce rozstrzelany. Na jego stanowisko powołano Adolfa Bermana, dotychczas kierownika działu doradztwa zawodowego młodzieży. Krótko zastępczynią Bermana była dr Zofia Rozenblum. Wiosną 1940 r. do Warszawy wrócił Józef Gitler, przed wojną kierownik finansowy CENTOS-u. Odtąd Berman i Gitler dzielili obowiązki dyrektorskie: Berman był odpowiedzialny za planowanie pracy, sprawy organizacyjne i pedagogiczne, a Gitler za finanse, gospodarkę i administrację. W zarządzie CENTOS-u wciąż zasiadali Zabłudowski i Neustadt. Siedziba CENTOS-u mieściła się przy ul. Fredry 10, a po zamknięciu getta przy ul. Leszno 2. (Berman 1980, 100-103; Szymańska 1979, 132).

CENTOS w GG

W pierwszych miesiącach wojny centrala CENTOS-u wciąż starała się utrzymywać bądź budować na nowo kontakty z komitetami lokalnymi. W marcu 1940 r. subsydiowała pomoc dla 15 tysięcy dzieci w 74 miejscowościach w dystryktach warszawskim, lubelskim i radomskim GG. 17 kwietnia 1940 r. powstał Dystryktowy Związek Towarzystw Opieki nad Dziećmi i Sierotami „Centos” w Krakowie. Na jego czele stali Jakub Steinberg i skierowana z Warszawy Gizela Thonowa. Liczba miejscowości, do których docierał CENTOS, wzrosła do 127. Rozporządzenie generalnego gubernatora o likwidacji stowarzyszeń w GG z lipca 1940 r. przyniosło kres próbom odbudowy CENTOS-u. Mimo, że egzekucję rozporządzenia wstrzymano w odniesieniu do towarzystw opiekuńczych, właściwie wszędzie – poza Warszawą – komitety CENTOS-u zostały włączone do lokalnych struktur Żydowskiej Samopomocy Społecznej. Z końca 1940 r. pochodzi raport, z którego wynika, że CENTOS poza Warszawą prowadził 10 sierocińców, 22 półinternaty, 87 kuchni i świetlic dziecięcych; otaczał opieką 23840 dzieci. Zamknięcie getta warszawskiego uniemożliwiło i tak już niełatwą komunikację centrali CENTOS-u z innymi miastami i zlikwidowało CENTOS jako organizację ogólnopolską. Odtąd zarząd centralny prowadził działalność tylko w Warszawie (AŻIH, 210/44, 9-10, 36-41, 47; 210/45, 41; 210/50, 8-9).

CENTOS a inne organizacje opieki społecznej

O ile przed wojną działalność CENTOS-u w Warszawie nie była bardzo intensywna i zdecydowanie wyprzedzały go inne stowarzyszenia opiekuńcze, to już w ostatnich miesiącach 1939 r. CENTOS zaczął się rozrastać. Było to spowodowane przede wszystkim finansowaniem przez Joint: konta innych organizacji żydowskich zostały zablokowane. Poza tym Joint nie tylko miał pieniądze, ale mógł, jako organizacja amerykańska, również zapewnić ochronę prawną majątkowi związanych z nim organizacji. Dlatego też do CENTOS-u, będącego członkiem ŻSS-KK, zaczęły ciążyć wszystkie organizacje i placówki opieki nad dzieckiem. Niektóre zostały przez niego wchłonięte (stowarzyszenia prowadzące żydowskie domy sierot, Sanatorium im. Medema i internat „Nasz Ul” w Miedzeszynie); niektóre zachowywały mniejszą lub większą autonomię, jak Towarzystwo Przyjaciół Dzieci, „Pomoc dla Sierot” (AŻIH, 210/44, 1-2, ARG, t. 27, 388). W pierwszych miesiącach wojny lawinowo rosła liczba placówek opiekuńczych CENTOS-u, co też było efektem finansowania przez Joint (ARG, t. 27, 387-389). Ponadto w lipcu 1940 r. Beniamin Zabłudowski, jako członek zarządu centrali Związku Towarzystw, odmówił powołania nowego zarządu organizacji warszawskiej CENTOS-u. Mimo sprzeciwów jej działaczy, centrala przejęła majątek, placówki i personel oddziału warszawskiego (AŻIH, 210/46, 14-15).

Do 30 października 1940 r. CENTOS był częścią ŻSS-KK, w jej ramach ciesząc się bardzo dużą niezależnością. Po rozwiązaniu ŻSS-KK, CENTOS podporządkował się Żydowskiemu Komitetowi Opiekuńczemu Miejskiemu (ŻKOM), warszawskiej agendzie centralnej Żydowskiej Samopomocy Społecznej dla GG. W ŻKOM CENTOS miał funkcję członka zwyczajnego (instytucjonalnego) i był zupełnie autonomiczny (AŻIH, 211/1070, 39-40, 43). Dopiero wskutek rozporządzenia rządu GG o likwidacji autonomii także stowarzyszeń opiekuńczych, 10 marca 1942 r. CENTOS został zlikwidowany i włączony do ŻKOM jako Wydział Opieki nad Dziećmi i Młodzieżą. (ARG, t. 27, 321; Ludność żydowska w Warszawie 2012, 1036). De facto CENTOS dalej działał samodzielnie aż do wielkiej akcji likwidacyjnej.

Struktura warszawskiego CENTOS-u

CENTOS-em kierował Sekretariat Generalny, w którym oprócz kierowników Bermana i Gitlera zatrudniono inspektora Władysława Friedheima oraz sekretarzy technicznych i księgowych. W CENTOS-ie funkcjonowały następujące wydziały:

1) Wydział Opieki Zamkniętej (kierowniczka: Rachela Sztajn), nadzorujący sierocińce (internaty).

2) Wydział Opieki Otwartej (kierowniczka: dr Maria Adler); podlegały mu kuchnie dziecięce, ogniska i świetlice w punktach dla przesiedleńców.

3) Sekcja Pracy Społecznej (kierownictwo: Abraham Szmidt i Helena Merenholc), grupująca komisje do spraw opieki nad dzieckiem w komitetach dzielnicowych Sektora Społecznego, nadzorująca „kąciki” i dożywianie prywatne oraz organizująca imprezy dobroczynne.

4) Wydział Sanitarny (kierownictwo: dr Zofia Rozenblum, Mira Braude), prowadzący nadzór nad higieną i zdrowiem podopiecznych wszystkich placówek CENTOS-u.

5) Wydział do Spraw Dzieci Ulicy (kierownik: Gustaw Alef), który zakładał pogotowia opiekuńcze, półinternaty i noclegownie dla dzieci bezdomnych.

5) Wydział Aprowizacyjny i magazyny (kierowniczka: Judyta Ringelblum), zajmujący się zaopatrzeniem w żywność.

6) Referat Odzieżowy, zajmujący się rozdziałem odzieży wśród podopiecznych.

7) Wydział Pomocy Indywidualnej, udzielający pomocy doraźnej w pojedynczych przypadkach.

8) Wydział Gospodarczo-Techniczny (kierownik inż. Alfred Galewski) (AŻIH, 211/12, 30; Berman 1980, 103, 116, 120, 124-126).

Finansowanie

Nie zachowały się żadne akta finansowe CENTOSu z okresu wojny, z których można by wywnioskować, jakie były jego dochody. Z całą pewnością – tak jak cała ŻSS-KK – otrzymywał on dotacje z Jointu, znaczące zwłaszcza w pierwszym półroczu wojny. Przed wojną CENTOS utrzymywał się w dużej mierze ze składek członkowskich i można przypuszczać, że nadal – mimo radykalnego zmniejszenia możliwości płatniczych członków – było to pewne źródło dochodu. Inne niewielkie źródło stanowiły drobne opłaty za obiady w kuchniach. Od 1941 r. CENTOS otrzymywał część dotacji z centralnej ŻSS dla GG, przez warszawski ŻKOM (AŻIH, 210/9, 15-19, 24, 30; ARG, t. 27, 390; Sakowska 1993, 72-73).

Specyficzną formą finansowania działalności CENTOS-u były wielkie akcje „Miesiąca Dziecka”, mające na celu zebranie jednorazowo większych funduszy. Pierwsza odbyła się w sierpniu i wrześniu 1940 r. – zebrano 155 tys. złotych, głównie z datków (AŻIH, 211/11, 39). Druga odbyła się we wrześniu i październiku 1941 r. i zebrano aż 1 mln złotych, niemniej większość z dodatkowych przymusowych opłat nałożonych przez Radę Żydowską, Zakład Zaopatrywania, pocztę itd. W 1942 r. bardzo wzrosło znaczenie prywatnych darczyńców, którzy nawet fundowali internaty i półinternaty (ARG, t. 27, 483-484; Engelking, Leociak 2013, 351-352).

Działalność opiekuńcza

Na początku wojny CENTOS przejmował lub zakładał nowe sierocińce (nazywane internatami) oraz budował sieć kuchni dziecięcych i ognisk. W kwietniu 1940 r. pod nadzorem CENTOS-u znajdowało się 13 internatów, 11 kuchni i 15 ognisk (AŻIH, 210/45, 20). Wiosną 1940 r., wraz z tworzeniem się sieci komitetów domowych i dzielnicowych, CENTOS zaczął zatrudniać opiekunki społeczne, które w wyznaczonych rejonach czuwały nad całością opieki nad dziećmi i kwalifikowały je do kuchni i internatów CENTOS-u. Sekcja Pracy Społecznej i opiekunki zaczęły naciskać na komitety domowe, by organizowały dożywianie dzieci przez prywatne osoby i zakładały w domach „kąciki”, czyli rodzaj świetlic dla dzieci domu (AŻIH, 210/47, 30-46; ARG, t. 27, 452).

W wyniku kryzysu finansowego, który stał się udziałem instytucji opieki społecznej wiosną 1940 r., liczba placówek CENTOS-u zaczęła się zmniejszać. Zamknięcie getta pogłębiło ten proces. Pod koniec 1940 r. działało już tylko 7 kuchni i 10 ognisk; skomasowaniu uległy sierocińce: w getcie było ich 7, a w miejscowościach w okolicy Warszawy 4 (AŻIH, 210/49, 14-15). W lutym 1941 r. CENTOS przejął 19 kuchni dziecięcych prowadzonych dotąd przez Towarzystwo Ochrony Zdrowia (TOZ), a umieszczonych w dawnych prywatnych szkołach żydowskich (Gazeta Żydowska 14/41, 3). Centralizacja zarządzania kuchniami dziecięcymi i powiązanie z organizacjami szkolnymi wpłynęła na rozszerzenie i pogłębienie pracy wychowawczej i edukacyjnej w kuchniach (Berman 1980, 142-144; Barski 1986, 36-37).

Palącym problemem getta była rosnąca liczba dzieci żyjących w nędzy, bezdomnych, żebrzących, zaniedbanych, osieroconych. Wyraźną grupę stanowiły dzieci przesiedleńców zamieszkałe w punktach (schroniskach). Choć już od końca 1939 r. w punktach pracowały opiekunki z CENTOS-u, to dopiero po przybyciu drugiej fali przesiedleńców w styczniu-marcu 1941 r. rozszerzono tego rodzaju działalność. Opiekunki rozdawały dzieciom posiłki, próbowały zająć zabawą i nauką, zakładały świetlice, gdzie dzieci mogły przebywać w ciągu dnia (ARG, t. 2, 183-217). M.in. pod naciskiem opiekunek świetlic CENTOS zakładał specjalne sierocińce dla dzieci przesiedleńców (AŻIH, 211A/248, 14; Gazeta Żydowska 77/41, 3). Dzieci bezdomne i wyniszczone, tzw. dzieci ulicy, od maja 1941 r. kierowano do zakładanych przez CENTOS półinternatów, gdzie mogły przebywać cały dzień i otrzymywały 4 posiłki (AŻIH, 211A/248, 12-13, 39, 63). Dochód z drugiego „Miesiąca Dziecka” przeznaczono w dużej mierze na zakładanie placówek dla dzieci ulicy: powstało pogotowie opiekuńcze, noclegownia, 3 nowe sierocińce i 2 izby zatrzymań (ARG, t. 27, 467-469; 966-969, 972).

W CENTOS-ie realizowano również inicjatywy nie związane ściśle z opieką społeczną. „Kąciki”, internaty, kuchnie i ogniska organizowały liczne imprezy artystyczne, których celem było oczywiście zbieranie funduszy, ale także aktywizowanie dzieci i uczenie ich wybranych wierszy i piosenek. Powstał chór „międzykącikowy” i teatr kukiełkowy, a jesienią 1941 r. otwarto bibliotekę CENTOS-u (Engelking, Leociak 2013, 567-569).

Liczby podopiecznych

Liczba dzieci znajdujących się pod opieką CENTOS-u w Warszawie była płynna, co wynikało ze zmieniających się możliwości finansowych i zmian organizacyjnych. Niektóre wykazy doliczają do liczb podopiecznych placówek również liczby dzieci otrzymujących wsparcie w „kącikach”, co jest problematyczne, bo CENTOS ani ich nie finansował, ani specjalnie nie kontrolował. I tak w grudniu 1940 r. w placówkach CENTOS-u (bez „kącików”) pomoc otrzymywało 10483, a po przejęciu kuchni TOZ: 27443 dzieci (AŻIH, 210/49, 15; 211/14, 35). W spisie placówek na dzień 1 grudnia 1941 r. figuruje liczba 80 placówek: 16 internatów (2295 dzieci), 5 półinternatów (899 dzieci), 2 izby zatrzymań (68) , 25 kuchni (15467), 8 ognisk (1240), 24 świetlice w punktach (2608). Ponadto 16 świetliczanek obejmowało opieką 1182 dzieci w punktach (poza świetlicami), a Towarzystwo Przyjaciół Dzieci (podporządkowane CENTOS-owi) 1725 dzieci małych i 30 słabowitych w specjalnej świetlicy. CENTOS też interesował się losem 34 dzieci w rodzinach zastępczych. W sumie tego dnia CENTOS miał 25648 podopiecznych – już bez uwzględnienia „kącików” (ARG, t. 14, 147-150). Stanowiło to ¼ dzieci przebywających w getcie, a w 1942 r. liczba ta jeszcze wzrosła, po powstaniu kilku dużych sierocińców i ośrodków dla dzieci ulicy przeznaczonych na kilkaset mieszkańców każdy. Brak jednak konkretnych danych liczbowych z 1942 r. Generalnie zakres działalności CENTOS-u od początku 1941 r. stale rósł.

Działania pracowników byłego CENTOSu w czasie wielkiej akcji likwidacyjnej

Już pierwszego dnia akcji, 22 lipca 1942 r., kierownicy byłego CENTOS-u Berman i Gitler interweniowali u prezesa Rady Żydowskiej Adama Czerniakowa z prośbą o zakazanie Żydowskiej Służbie Porządkowej deportowania placówek opieki nad dzieckiem. Czerniaków podobno taki zakaz wydał. Niezależnie od tego interweniowano też bezpośrednio w komendzie ŻSP, uzyskując podobne zapewnienie. Ustalenia te okazały się nic nie warte już następnego dnia – na Umschlagplatz popędzono mieszkańców internatu dla przesiedleńców przy ul. Dzikiej 3 (Barski 1986, 14-15; Berman 1958, 70; ARG, t. 33, 423).

W kierownictwie CENTOS-u dyskutowano, jak ochronić dzieci z sierocińców. Powstały pomysły bądź rozwiązania placówek, bądź ułatwienia części wychowanków ucieczki na „aryjską stronę”. Ostatecznie na budynkach internatów zawieszono tabliczki z napisem „Półinternat dla dzieci pracowników szopów” – robotnicy fabryk byli w początkowym okresie akcji zwolnieni z deportacji (Berman 1958, 72-73). W sierocińcach zakładano również warsztaty rzemieślnicze, aby stworzyć pozory pracy dla fabryk. Te wszystkie sposoby jednak nie dały rezultatu. Między 30 lipca a 8 sierpnia do Treblinki trafili podopieczni i większość wychowawców wszystkich gettowych sierocińców. Jedynie dziewczęta z internatu przy ul. Twardej 27 zostały zwolnione z Umschlagplatzu jako szwaczki (AŻIH, 302/172, 27; Kleiner 1967, 131; Barski 1986, 31-32; Lewin 2016, 180-187).

W getcie szczątkowym

W czasie wielkiej akcji Adolf Berman opuścił getto. Pozostali w getcie Józef Gitler z żoną Celiną zaraz po akcji zaopiekowali się osieroconymi dziećmi i utworzyli dla nich niewielki internat przy ul. Zamenhofa 56. Na polecenie prezesa Rady Żydowskiej Marka Lichtenbauma we wrześniu 1942 r. założyli oficjalny internat przy ul. Dzikiej 3 przeznaczony dla dzieci zwolnionych w ostatniej chwili z Umschlagplatzu. Według relacji Gitlera, internat na Dzikiej został zlikwidowany w połowie grudnia 1942 r. na wyraźny rozkaz SS-mana Karla Brandta, a dzieci wywiezione do Treblinki. Dzieci z internatu na Zamenhofa zginęły w akcji styczniowej w 1943 r. (Barski 1986, 31-34; Ludność żydowska w Warszawie 2012, 954)