Szymon Huberband

Przed wojną

Szymon Huberband urodził się 19 kwietnia 1909 r. w Chęcinach. Jego ojcem był miejscowy rabin Samson Josef Huberband, a matką Chana Bracha, córka chęcińskiego cadyka Chaima-Szmuela ha-Lewiego Horowica. Było to trzecie małżeństwo matki Szymona: z wcześniejszego małżeństwa z cadykiem Elimelechem Szapirą z Grodziska miała syna Kalonimusa Kalmana (Kalmisza) Szapirę, który był później cadykiem piaseczyńskim i słynnym kaznodzieją w getcie warszawskim. Pierwsze lata życia Szymon Huberband spędził na dworze swojego dziadka Horowica w Chęcinach. Po wybuchu I wojny światowej rodzina przeniosła się do Kielc, a w 1916 r. do Otwocka. Tam Huberband dorastał. Zaangażował się w organizowanie młodzieżówki ortodoksyjnej partii Aguda, Cejrej Emunej Israel. W 1928 r. był jej delegatem na zjazd ogólnopolski. Po 1928 r. ożenił się Rywką Leą Glazer i przeniósł się do Piotrkowa Trybunalskiego, skąd pochodziła żona, a teść Jakub Arie Glazer był rabinem. Z małżeństwa tego urodził się syn Kalman. Huberband został członkiem zarządu piotrkowskiej gminy żydowskiej, wiceprezesem i sekretarzem jej komisji gospodarczej oraz członkiem komisji pesachowej zajmującej się dobroczynnością świąteczną.

W Piotrkowie Huberband rozwinął swoje zainteresowania historią. Prawdopodobnie zaczął wtedy współpracować z Mojżeszem Feinkindem, dziennikarzem i historykiem, autorem monografii o historii Żydów piotrkowskich. Feinkind współtworzył piotrkowski oddział wileńskiego Żydowskiego Instytutu Naukowego (JIWO), w którym udzielał się również Huberband. Biografowie Huberbanda twierdzą, że w lokalnej prasie na Kielecczyźnie ukazywały się przed wojną jego artykuły na tematy historyczne, społeczne i religijne, brak jednak dokładnych danych bibliograficznych, poza jednodniówką Or Tora. Natomiast na pewno w 1939 r. ukazał się artykuł Huberbanda pt. „Jidisze mediker in Pietrkow fun 17-tn jorhundert biz hajnt” w piśmie Sociale Medicin wydawanym przez Towarzystwo Ochrony Zdrowia (TOZ). Artykuł ten wzbudził zainteresowanie Emanuela Ringelbluma i – jak się zdaje – obaj historycy wtedy nawiązali stały kontakt listowny (ARG, t. 32, wstęp).

W czasie wojny

W pierwszych dniach wojny rodziny Huberbandów oraz Glazerów zdecydowały się opuścić Piotrków. 4 września 1939 r., w niewiele dalej położonym miasteczku Sulejów zaskoczyło ich bombardowanie. W jego wyniku zginęła żona, syn i teść Szymona Huberbanda (ARG, t. 32, 2-26). On sam wrócił do Piotrkowa. Był krótko członkiem Rady Żydowskiej (AP w Piotrkowie, 9/216). Prawdopodobnie już w styczniu 1940 r. wyjechał do Warszawy.

Można przypuszczać, że w znalezieniu pracy w Warszawie pomógł mu Ringelblum, z którym korespondował także po wybuchu wojny. 1 września 1940 r. w zaświadczeniu (Meldekarte) Urzędu Pracy wpisano, że jest zatrudniony w Żydowskim Komitecie Opiekuńczym Miejskim (ŻKOM). Oznaczało to tak naprawdę zatrudnienie w Żydowskiej Samopomocy Społecznej – Komisji Koordynacyjnej (ŻSS-KK), a od listopada 1940 r. – w Żydowskim Towarzystwie Opieki Społecznej (ŻTOS) (ARG II 491). Wydaje się, że Huberband pracował w ŻSS-KK już wcześniej, na co wskazuje dość szczegółowy opis akcji zbiórki pesachowej w 1940 r. wśród uchodźców w Warszawie jego autorstwa (ARG, t. 32, 51-52). Także jeszcze przed wrześniem 1940 r. ożenił się z córką rabina warszawskiej Pragi, Jakuba Zylbersztajna, której imię pozostaje nieznane. W getcie mieszkali przy ul. Zamenhofa 19 (ARG, t. 32, XXVI).

We wszystkich wymienionych wyżej instytucjach stanowisko Huberbanda określano jako „referent Sekcji Pracy Społecznej”, którą kierował Ringelblum. W wykazie zarobków Sektora Społecznego z wiosny 1942 r. Huberband figuruje jako jedyny pracownik sektora do spraw religijnych, z pensją 360 zł (ARG, t. 27, 538). Od kwietnia 1942 r. był także pracownikiem Wydziału Spraw Religijnych warszawskiej Rady Żydowskiej i członkiem Rabinatu (ARG II 33; Sakowska 1993, 135). W maju 1942 r. zatrudnił się jako robotnik w Heeresunterkunftverwaltung, czyli w szopie szczotkarzy na ul. Świętojerskiej, produkującym na rzecz wojska. Pracował tam aż do 18 sierpnia 1942 r., kiedy został zabrany razem z żoną na Umschlagplatz i wywieziony do obozu zagłady w Treblince (ARG, t. 32, XXXI).

W „Oneg Szabat”

Emanuel Ringelblum wskazywał na Huberbanda jako swojego pierwszego ważnego współpracownika w dziele dokumentowania losów Żydów pod okupacją i pierwszego członka grupy „Oneg Szabat”. Z zapisków Huberbanda możemy wywnioskować, że współpraca ta zaczęła się jeszcze przed czerwcem 1940 r. (ARG, t. 29, 497; ARG, t. 32, 55). Huberband był też do samego końca jednym z najaktywniejszych i najbardziej wszechstronnych członków „Oneg Szabat”. Wysłuchiwał i spisywał relacje uchodźców, przesiedleńców, byłych więźniów obozów pracy. Zbierał i porządkował informacje o zniszczeniu materialnego dziedzictwa polskich Żydów: bóżnic, cmentarzy i bejt ha-midraszy oraz o szczególnych prześladowaniach i bohaterstwie Żydów ortodoksyjnych. Opisał życie religijne Żydów w czasie wojny. Opracował monografię o zmianach ról kobiet żydowskich. Zapisywał piosenki, dowcipy i anegdoty, czyli tzw. folklor getta. Prowadził dziennik. Kontynuował też swoje badania jako historyk, tworząc w 1942 r. zestawienie źródeł do dziejów Żydów w Polsce, Rosji i na Litwie. Omawiał w nich responsa rabinackie i inne pisma religijne. Huberband sam był nie tylko bardzo religijny, ale też doskonale religijnie wykształcony, co wykorzystywał to w badaniach czysto historycznych (ARG, t. 32, XXXV-XLII; Kassow 2010, 162-164).

Wszystkie teksty dla „Oneg Szabat” Huberband pisał ręcznie w jidysz w charakterystycznych zeszytach. W pierwszych miesiącach bał się pisać otwarcie i notował na marginesach świętych ksiąg – dopiero Ringelblum odwiódł go od tej praktyki. W ewidencji „Oneg Szabat” figuruje zazwyczaj pod swoim nazwiskiem lub jego skróconą wersją, a także pod kryptonimem „Zamenhof” od nazwy ulicy, przy której mieszkał (ARG, t. 11, XLI).

Przyjaciel Huberbanda z „Oneg Szabat”, Menachem Mendel Kohn napisał o nim w poruszającym wspomnieniu: „Będąc osobą bardzo religijną, wykazywał zdumiewającą tolerancję dla elementów partyjnych o nastawieniu świeckim. Dla niego najważniejszy był człowiek. Szanował przeciwnika, jeśli ten był szczery w swoich przekonaniach. Nie znosił fałszu. Będąc wielkim uczonym w Torze, biegłym w kodeksach prawnych i komentarzach rabinicznych, człowiekiem ściśle przestrzegającym praw religijnych, żarliwym chasydem o gorącym sercu, używał przy tym trzeźwego rozumu. […] Z całą odpowiedzialnością twierdzę, że nasz przyjaciel rabin Huberband był jedną z najpiękniejszych postaci w naszych czasach. Duszą i sercem oddany pracy archiwalnej – nie było dla niego rzeczy nie do wykonania. Z wielkim poświęceniem pracował dzień i noc. Zanim rozbestwieni hit[lerowscy] mordercy wysłali go razem z żoną do obozu śmierci w Treblince, dwie godziny wcześniej rozmawiał ze mną o planowanych zadaniach dla „Oneg Szabat” w szopie szczotkarzy, gdzie obaj pracowaliśmy, myśląc, że to nas uratuje od haniebnej śmierci. Ku mojemu wielkiemu ubolewaniu to nie pomogło.” (ARG, t. 32, 287-288)