Hilel Cejtlin
Biografia do 1939 roku
Urodził się w 1872 roku w Kormie (Białoruś). Odebrał tradycyjne wychowanie i wykształcenie żydowskie. Od 16 roku życia rozpoczął pracę zarobkową jako nauczyciel języka hebrajskiego. W tym okresie otworzył się na literaturę i filozofię europejską. Zgłębiał dzieła Spinozy, Nietzschego, Schopenhauera, Szestowa. W latach 1896-1905 mieszkał w Homlu, gdzie zaprzyjaźnił się z wybitnymi pisarzami hebrajskimi. W 1905 roku pracował w redakcji wileńskiego periodyku „Ha-Zman” (Czas). W 1906 osiedlił się na stałe w Warszawie. Jego mieszkanie w domu przy ulicy Śliskiej 60 pełniło funkcję salonu literackiego (Rejzen 1926, 301-305).
Pierwsze jego artykuły ukazały się w języku hebrajskim w 1899 roku na łamach „Ha-Sziloach” (Posłaniec). Publikował we wszystkich ważniejszych periodykach hebrajskich wychodzących w Europie Wschodniej. Był także bardzo płodnym publicystą w języku jidysz, współpracownikiem największych dzienników w tym języku: „Hajnt” i „Der Moment”.W latach 1920-1921 pełnił funkcję przewodniczącego Związku Pisarzy i Dziennikarzy Żydowskich w Warszawie (Cohen 2020).
W 1900 roku napisał monografię na temat Barucha Spinozy, zatytułowaną Baruch Spinoza: chajaw sefaraw we-szitato ha-filosofit (Baruch Spinoza: życie, dzieła i system filozoficzny), kilka razy wznawianą. Po okresie fascynacji kulturą i filozofią światową zwrócił się w stronę judaizmu ortodoksyjnego. Poświęcił się studiowaniu nauk chasydzkich przywódców religijnych, jak Nachman z Bracławia.
Był zwolennikiem terytorializmu, ruchu zakładającego utworzenie żydowskiej autonomii narodowo-kulturalnej w innym miejscu na świecie niż Palestyna. Popierał fołkistów, ale jego sympatie polityczne lokowały się po stronie Agudy i Mizrachi.
W getcie warszawskim
W czasie okupacji hitlerowskiej przebywał w żydowskiej dzielnicy zamkniętej w Warszawie. Jego mieszkanie przy ulicy Śliskiej znajdowało się w obrębie tzw. małego getta. Dzielił je z zięciem Hochermanem, a także z synową, żoną najstarszego syna Abrahama, i z krewnymi z prowincji. Pod swój dach przyjął również Dwojrę Borensztajn, siostrę zaprzyjaźnionego z nim dziennikarza „Der Moment”, Icchaka Borensztejna, i opiekował się nią jak własnym dzieckiem aż do pierwszej akcji likwidacyjnej (Borensztejn 1967, 75-80; Ciałowicz 2016, 157). Całą rodzinę zaopatrywał w obiady z kuchni ludowej przy ulicy Leszno 2. Z czasem jednak zaczął przymierać głodem ze swoimi licznymipodopiecznymi (ARG I 538). Trudna sytuacja zmusiła go do szukania pomocy m.in. u agenta gestapo, Abrahama Gancwajcha, kierownika Urzędu do Walki z Lichwą i Spekulacją i Pierwszą Pomocą (Cohen 2020).
Pierwsza akcja likwidacyjna
Podczas pierwszej akcji likwidacyjnej getta za pierwszym razem wypuszczono go z Umschlagplatzu za sprawą Nachuma Remby, za drugim wysłano do Treblinki (Ringelbluma 2018, 444, Perele 2017, 547). Przez kilka tygodni znajdował się pod opieką personelu medycznego Szpitala Dziecięcego Bersohnów i Baumanów w Warszawie, który znajdował się wtedy w obrębie Umschlagplatzu w budynku dawnych szkół powszechnych przy ul. Stawki 6/8(Perele 2017, 547).
Według różnych relacji zanim wszedł do wiozącego go na śmierć wagonu, odział się w tałes i kitel (Perele 2017, 547). Inne źródła podają, że został zastrzelony 11 września 1942 na Umschlagplatzu przed wejściem do wagonu. Według Joszuy Perlego został wyniesiony na noszach do wagonu jadącego do Treblinki (Perele 2017, 547).
Żona Cejtlina, która próbowała się ukryć, została zastrzelona przez Niemców na miejscu (Perele 2017, 547).
Spuścizna pisarska z getta
Przez cały pobyt w getcie intensywnie pracował na swoim ostatnim dziełem, przekładem Księgi Psalmów na język jidysz (ARG II 303). Wziął także udział w ankiecie Oneg Szabat dotyczącej oceny sytuacji ludności żydowskiej w getcie warszawskim (ARG I 509; Majewska 2015, 325–346).
Cały jego dorobek literacki, w tym powstałe w getcie rękopisy, pozostały w jego mieszkaniu przy ul. Śliskiej w czasie wysiedlenia mieszkańców z tzw. małego getta (Ringelblum 1918, 445). Jedyny zachowany utwór z tego okresu to wiersz Szraj Jid, her welt! (Krzycz Żydzie, słuchaj świecie!) (Unger 1970, 34). Według relacji Hilela Seidmana Cejtlin napisał go na prośbę władz żydowskiego podziemia i miał się on ukazać w przygotowywanej przez nią publikacji konspiracyjnej (Unger 1970, 34). W tłumaczeniu na polski wiersz ukazał się w 2012 r. w antologii Słowa pośród nocy(Cejtlin 2012, 404-408).
Krzycz Żydzie, słuchaj świecie!
Słuchaj Izraelu!
Krzycz Żydzie!
Krzycz do Twego Boga,
Krzycz do świata –Do Boga,
który jest bliski i jest twój.
I do świata, który jest daleki i obcy.
Boże!Jam jest mały i grzeszny,
Niegodzien modlić się
Za twój święty lud Izraela.
Lecz nie zniosę dłużej jego bólu.
Czy nie widzisz, jak nosiciele Twej Tory,
Świadkowie Twego istnienia,
Wiją się w nadludzkim cierpieniu?
Nie widzisz, jak dokonuje się
Na naszych oczach zagłada –
Zagłada wszystkiego,
Wszelkich przepowiedni i nadziei?
Nie możemy dłużej czekać!
Jak nie teraz? To kiedy?
Jak nie teraz, dziś, zaraz –
Kiedy świat pogrąża się w odmętach,
Kiedy Twój lud stoi chwiejnie
Na krawędzi rozpaczy –
Kiedyż więc?
Gminy całkiem wyniszczone.
Wycięte do korzeni.
Czyż nie tak?
Nie dociera do Ciebie
Krzyk dziecka,
Wyrzuconego niczym ranna ptaszyna
Z ciepłego gniazda,
Ściganego przez wściekłą sforę?
Krzycz Żydzie! Krzycz Izraelu!
Powstańcie, święci praojcowie w Hebronie!
Otwórzcie wszystkie nieba,
Błagajcie u bram o litość!
Padnijcie przed tronem niebiańskim!
Z głębokości, Mima a’makim,
Z samej otchłani piekieł,
Z najgłębszej,
Rozlega się głos
Zamordowanego świętego ludu:
Zmiłowania! Zmiłowania!
Krzycz Żydzie!
A ty, świecie, słuchaj:
Nie ucichnie krew
Malutkiego dzieciątka
Żywcem wrzuconego w ogień!
Nie zostaną wybaczone grzechy
Przyglądania się w milczeniu.
Słuchaj świecie:
Zdradziłeś lud Izraela,
Skrycie prowadząc go
Na zagładę.
Albowiem twe grzechy spłoną
W trzewiach zdrajców ludu.
Jako że złupiłeś twego brata Jakuba,
Okryjesz się wstydem
Na wieki.
Słuchaj, świecie!
tł. Agnieszka Żółkiewska
