Areszt Centralny Dzielnicy Żydowskiej

Działalność

Pierwsze informacje na temat Aresztu Centralnego Dzielnicy Żydowskiej przy ul. Gęsiej 22 pojawiają się 6 czerwca 1941 r. Adam Czerniaków zapisał wówczas, że w związku z zachorowaniem policjantów z VII komisariatu na tyfus (i tym samym problemami z wyprowadzaniem więźniów na „stronę aryjską”), w getcie powstać ma areszt na 100 do 150 więźniów. Oficjalne uzasadnienie władz brzmiało następująco: Żydzi osadzeni w aresztach po „stronie aryjskiej”, pozbawieni poza ograniczoną działalnością Patronatu Opieki nad Więźniami prawa do otrzymywania paczek i jakiejkolwiek pomocy z zewnątrz, stają się pierwszymi ofiarami głodu i chorób, w tym tyfusu i gruźlicy, panujących w więzieniach i tym samym zagrażają innym więźniom. Problemem miały też być ucieczki więźniów żydowskich ze szpitali na terenie getta (ARG, t. 33, 98). 

Więzienie początkowo ulokowano w budynku przy ul. Gęsiej 22, który szybko okazał się niewystarczający i funkcjonował później jako „mały areszt”. Właściwy areszt zorganizowano w dziesięciu celach budynku dawnego więzienia wojskowego przy ul. Gęsiej 24 – „dużego, rozległego szaro-białego gmachu niedawno odświeżonego lichą wyblakłą bielą, o typowo koszarowym wyglądzie”. Przez jakiś czas trwały jeszcze dyskusje pomiędzy administracją żydowską i niemiecką o to, czy Gęsia powinna funkcjonować oficjalnie jako areszt czy więzienie (tego określenia używano początkowo). W końcu zdecydowano się na formę: Areszt Centralny dla Dzielnicy Żydowskiej – Zentralarrest für den jüdischen Wohnbezirk. Do Aresztu Centralnego przetransportowano żydowskich więźniów z warszawskich więzień, choć wciąż zdarzało się, że Żydzi aresztowani po „stronie aryjskiej”, umieszczani byli w więzieniach poza gettem. Przez cały okres funkcjonowania Aresztu Centralnego panowały w nim dramatyczne warunki życiowe: więzienie było przeludnione, brakowało w nim jedzenia (ARG, t. 33, 97). 

Areszt podlegał Służbie Porządkowej, jednak nadzór nad nim sprawowała, według oficjalnej informacji podanej przez „Gazetę Żydowską” w dniu jego otwarcia, Policja Polska. Nadzór ten musiał być więcej niż tylko formalny, bo zarówno policja granatowa, jak i przedstawiciele administracji niemieckiej regularnie przeprowadzali na Gęsiej inspekcje. 

Kierownikiem Aresztu był Leopold Lindenfeld, sędzia, były przewodniczący departamentu organizacyjno-administracyjnego i członek Referatu Porządkowo-Dyscyplinarnego ŻSP, cieszył się w getcie bardzo dobrą opinią. Jego zastępcą został urzędnik komisji prawnej Lewkowicz, później podobwodowy w dziale gospodarczym Ignacy Blaupapier, uważany za jednego z najbliższych i najbardziej zaufanych współpracowników komendanta Szeryńskiego, jego z kolei zastąpił podobwodowy Izaak Rudniański.

Funkcjonariusze ŻSP wyznaczeni do straży więziennej mieli specjalne oznaczenia – cyfra i litera A (Arrestanstalt), dostawali stałą pensję. Nie wiadomo, jak wybierano funkcjonariuszy do plutonu ani czy przechodzili przeszkolenie. W sierpniu 1941 r. w straży więziennej pojawiły się kobiety; nie były członkiniami ŻSP, ale podlegały przepisom organizacyjnym, mundurowym i dyscyplinarnym obowiązującym Służbę Porządkową. Komendantka straży kobiecej miała rangę grupowego. Kierowniczką oddziału kobiecego, w randze podobwodowego, została adwokatka z Łodzi, Sylwia Hurwicz, żona funkcjonariusza Izaaka Hurwicza. Według wspomnień jednego z funkcjonariuszy, strażniczki pracowały też na wylotach, rewidowały kobiety wracające z pracy przymusowej. 

W więzieniu osadzano osoby, które popełniły przestępstwo w getcie, ale też piekarzy, właścicieli fabryk, handlarzy dewizami czy większych szmuglerów, którzy robiąc interesy, weszli w konflikt ze Służbą Porządkową. Większość więźniów na Gęsiej stanowili jednak Żydzi zatrzymani za udział w drobnym szmuglu i nielegalnie przebywający po „stronie aryjskiej”, wśród nich dzieci Adam Czerniaków zabiegał o stopniowe zwalnianie grup więźniów, szczególnie dzieci. Kilkukrotnie mu się to udało, po jego interwencjach większe partie więźniów wypuszczono m.in. w marcu (151 więźniów) i w kwietniu (260 więźniów) 1942 r. 

Wielu z więźniów Aresztu Centralnego miało zasądzone przez Sąd Specjalny wyroki śmierci za przekroczenie granic dzielnicy żydowskiej. Wydawało się, że wyroki te nie zostaną wykonane, ale 12 listopada 1941 r. Czerniaków otrzymał niespodziewanie informację, że grupa osadzonych w areszcie Żydów, wśród nich kilka kobiet, będzie rozstrzelana. Pomimo prób mediacji i próśb rodzin o ułaskawienie skazanych 17 listopada do aresztu przyjechał pluton egzekucyjny składający się policjantów granatowych pod kierownictwem prokuratora Sądu Niemieckiego. Zastrzelono wówczas osiem osób, sześć kobiet i dwóch mężczyzn: Rywkę Kligerman, Salę Pasztejn, Joska Pajkusa, Lubę Gac, Motka Fiszbauma, Fajgę Margules, Dwojrę Rozenberg i Chanę Zajdenwach (ARG, t. 12, 7). Podczas drugiej egzekucji, 15 grudnia, zastrzelono piętnaście osób.  2 lipca w Babicach rozstrzelano 100 więźniów z Aresztu Centralnego oraz 10 członków Żydowskiej Służby Porządkowej (ARG, t. 33, 99). 

W czasie akcji likwidacyjnej więźniowie Aresztu Centralnego znaleźli się w pierwszych grupach Żydów wywiezionych z getta warszawskiego do Treblinki.