Natan Smolar

Przed wojną

Natan Smolar (Smoliar) urodził się w Zambrowie, w pobliżu Łomży, w 1898 lub 1901 roku. Ukończył seminarium nauczycielskie w Wilnie i Wolną Wszechnicę w Warszawie. Przed wojną pracował jako nauczyciel języka żydowskiego i literatury żydowskiej. Był kierownikiem dwuklasowej szkoły w Zambrowie, a później został kierownikiem szkoły CISzO w Warszawie.

Smolar […] był jednym z najbardziej oddanych i ofiarnych nauczycieli szkoły im. Borochowa w Warszawie. Z uwagi na jego zdolności pedagogiczne i kierownicze powierzono mu funkcję kierownika szkoły im. Borochowa przy Nowolipkach 68. Był serdeczny i koleżeński. Zaskarbił sobie dzięki temu powszechną sympatię dzieci, rodziców, kolegów, nauczycieli i w ogóle tych wszystkich, z którymi się stykał bądź współpracował, pisał o nim Emanuel Ringelblum[1]. I dodawał: Warunki pracy w tych szkołach były zatem bardzo trudne, a płace – po prostu głodowe. Entuzjastyczny, wiecznie młody Smolar był tak zapalonym idealistą, że starczyło mu sił na dochowanie wiary tej szkole do końca, mimo że to było równoznaczne z nędzą i kłopotami[2].

Smolar brał czynny udział w życiu społeczno-politycznym jako członek warszawskiego komitetu partii Poalej Syjon-Lewica.

W czasie wojny obronnej 1939 roku służył w Wojsku Polskim. Po wybuchu wojny Smolar wyjechał do Białegostoku, gdzie pracował w utworzonych przez okupacyjne władze radzieckie szkołach z wykładowym językiem żydowskim, a następnie wrócił do Warszawy.

[1] Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 29a, Pisma Emanuela Ringelbluma z bunkra, oprac. E. Bergman, T. Epsztein, M. Siek, Warszawa 2018, s. 237.

[2] Tamże.

Getto warszawskie

W getcie warszawskim Smolar był kierownikiem (razem z Fejgą Herclich-Blitową) kuchni dla dzieci nr 145 CENTOS. Pełnił też funkcję dyrektora szkoły podstawowej im. Bera Borochowa przy ul. Nowolipki 68, gdzie uczył również przed wojną.

Natan Smolar był również współautorem (razem z Beniaminem Wirowskim) podręcznika „Jidysz-heft” („Zeszyt do jidysz”) dla uczniów trzeciej klasy szkół podstawowych CISzO, która ukazała się w styczniu 1942 roku. Była wzorowana na przedwojennych podręcznikach. W tym czasie funkcjonowały już pierwsze szkoły jawne, ale podręcznik opierał się na doświadczeniach tajnego nauczania.

15 grudnia 1941 roku Smolar – jako jeden z członków Komitetu Szkoły Żydowskiej – podpisał się pod odezwą wzywającą do wsparcia szkół z żydowskim językiem wykładowym:

Pomagał także Barbarze Temkin-Bermanowej w akcji popularyzacji książki żydowskiej wśród dzieci i młodzieży.

Latem 1942 roku, podczas pierwszej akcji eksterminacyjnej, Smolar trafił do szopu stolarskiego OBW przy ul. Gęsiej 30. Umieścił tam również swoją żonę i córkę.

11 sierpnia 1942 roku Abraham Lewin zanotował w swoim dzienniku, że Natan Smolar „telefonował do Sokołowa: powiedziano mu, że ci, których wywieźli albo wywiozą do Tr[eblinki], idą na <<śmierć>>”[1].

W Archiwum Ringelbluma zachowały się poruszające wspomnienia Smolara – „poświęcone świetlanej pamięci mojej drogiej, jedynej córeczki, Ninkełe”. Jest to relacja z deportacji, w której zginęli jego najbliżsi – żona Estera i trzyletnia córka Nina (Ninkełe) oraz siostra Etla. Latem 1942 roku zostały one wywiezione do Treblinki.

Daremnie miotałem się później jak zranione zwierzę w klatce. Pobiegłem pod Umschlagplatz, zapłaciłem, dopytywałem się, czy jest tu jeszcze moja żona Estera z Ninkełe. Posłałem później pieniądze, duże pieniądze przez dra R.[2], aby przekupić policję. Posłano naszą własną policję fabryczną. Udało mi się dowiedzieć, że żona z córką zdołały uniknąć pierwszego transportu 6000 ludzi, który odszedł o 11 rano, ale później wypędzono je wrzaskami i biciem ze schowka, gdy i tego samego dnia odszedł drugi transport. Nic już nie mogło pomóc. Z dzieckiem na ręku nie sposób było uniknąć najgorszego losu. Miałem wiadomość, [że] widziano ją z Ninkełe w czerwonym paletku na drodze ku wagonom[3], pisał w swoich wspomnieniach Natan Smolar.

W styczniu 1943 roku Smolarowi udało się uciec z domu przy ul. Miłej 56, w którym mieszkał, i ukryć. Przez jakiś czas Smolar ukrywał się w szopie Hallmanna przy ul. Nowolipki 59. Ostatni raz widziano go 17 kwietnia 1943 roku, kiedy to wraz z Izraelem Lichtensztajnem spotkał się z Emanuelem Ringelblumem w szopie Brauera przy ul. Nalewki 28/30 Natan Smolar zginął prawdopodobnie w nocy z 18 na 19 kwietnia 1943 roku, kiedy starał się przedostać na ul. Nowolipki 68.

[1] Zob. A. Lewin, Dziennik, oprac. K. Person, Warszawa 2016, s. 190.

[2] Prawdopodobnie Emanuel Ringelblum.

[3] Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 33, Getto warszawskie, cz. 1, red. T. Epsztein, K. Person, Warszawa 2016, dok. 104, s. 409.