Marian Małowist

Przed wojną

Marian Małowist urodził się 19 grudnia 1909 roku w Łodzi w pochodzącej z Grodzieńszczyzny spolonizowanej rodzinie żydowskiej. Jego ojcem był lekarz Jakub Małowist, a matką Rozalia z domu Landau, pochodząca ze znanej rodziny inteligenckiej. W 1927 roku zdał maturę i zaczął studia historyczne na Uniwersytecie Warszawskim. Promotorem jego pracy magisterskiej (1931), a następnie doktorskiej (1934) był Marceli Handelsman. Szanse na rozwój kariery uniwersyteckiej przekreślił narastający antysemityzm^[1]. Po skończeniu studiów Małowist pracował jako nauczyciel w szkołach średnich, m.in. w gimnazjum im. Jana Kreczmara w Warszawie, gdzie jednym z jego uczniów okazał się Richard Pipes. Pod koniec lat 30. uczył w gimnazjach żydowskich – w latach 1934–1937 w szkole im. Adama Kreczmara przy ul. Wilczej w Warszawie (przyjmowano tam uczniów wszystkich wyznań).

Do zmiany pracy miał go skłonić antysemityzm panujący w gronie pedagogicznym^[2]. Jednocześnie pisał rozprawę habilitacyjną, która została wydana dopiero w 1947 roku: Kaffa – kolonia genueńska na Krymie i problem wschodni w latach 1453–1475^[3].

Getto warszawskie

Po wybuchu wojny Małowist trafił do getta warszawskiego. Razem z rodziną (żoną i teściową) zamieszkał przy ul. Siennej. Od początku wojny zaangażował się w tajne nauczanie. W getcie wykładał na tajnych kompletach w gimnazjum Frydy (Felicji) Mirlasowej przy ul. Długiej 50. W późniejszym okresie pracował w szopie. Jednocześnie współpracował z „Oneg Szabat”. W Archiwum Ringelbluma zachowały się jego opracowania o szkolnictwie zarówno przed, jak i w czasie wojny, o tajnym nauczaniu podczas okupacji i zmianach w edukacji, jakie spowodowało zamknięcie getta.

Małowist pisał także o sytuacji materialnej nauczycieli oraz o zainteresowaniach i postawach młodzieży polskiej i żydowskiej przed wojną i podczas okupacji.

Jego uwagi w tej ostatniej kwestii były „oparte na obserwacjach zdobytych przede wszystkim w toku siedmioletniej pracy nauczycielskiej w szkołach średnich od r. 1934/5 do 1938/9 oraz w kompletach w latach 1939–42”. Jego oceny w stosunku do młodzieży są bardzo pesymistyczne: wojna pogłębiła jeszcze bardziej kryzys moralny i intelektualny istniejący już wcześniej. Chłopcy i dziewczęta, których znam od czasów przedwojennych, na ogół bardzo się zdemoralizowali. Dotyczy to jednostek często niegdyś bardzo wartościowych. W najlepszym razie poziom moralny i intelektualny nie uległ zmianie^[4]. Małowist zauważa też wyobcowanie zasymilowanych Żydów, którym po zamknięciu getta trudno było odnaleźć się w zupełnie obcym dla siebie środowisku.

Jednak pomimo krytycznych uwag Małowist pracował również z grupą bardzo zdolnej młodzieży. W złożonej po wojnie relacji mówił o swoich uczniach w ten sposób: Pracowałem w getcie z zespołem uczennic, jakiego nie miałem w swoim życiu. Odznaczały się wyjątkowymi zdolnościami, sumiennością, inteligencją (np. Hermanówna, Janiszówna i inne)^[5].

Według Józefa Kermisza, Małowist był także autorem referatu pt. [Asymila]torzy i neofici w okresie działań wojennych i zamkniętej dzielnicy żydowskiej”, podpisanego jako Władko, w którym charakteryzował postawy Żydów, którzy przyjęli chrzest, ich sytuację w getcie oraz plan pracy wśród neofitów i asymilatorów po wojnie.

W czasie pierwszej akcji eksterminacyjnej, 13 sierpnia 1942 roku żona i teściowa Małowista zostały wywiezione do obozu zagłady w Treblince. Po tym wydarzeniu historyk zdecydował się wydostać z getta. Po ucieczce ukrywał się po tzw. aryjskiej stronie. Pomagali mu m.in. Stanisław Herbst, Helena Brodowska-Kubicz i Witold Kula. Przez pewien czas Małowist mieszkał u rodziny Mariana Toporowskiego, a następnie opuścił Warszawę i wyjechał na Lubelszczyznę. Do wsi Jabłoń (powiat Radzyń Podlaski, dystrykt lubelski) przeprowadziła go i pomogła znaleźć schronienie Brodowska-Kubicz. Pracował tam jako nauczyciel w wiejskich szkołach (na poziomie gimnazjum), posługując się fałszywym nazwiskiem Józef Mil.

Po wojnie

W 1944 roku Małowist przeniósł się do Lublina, gdzie podjął pracę w rozgłośni radiowej Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego. Wkrótce potem wpadł pod wojskową ciężarówkę. Wyjechał do Szwecji na leczenie, ale po kilku miesiącach powrócił do Warszawy. W tym czasie spotkał (znali się jeszcze sprzed wojny) swoją drugą żonę, Izę Bieżuńską-Małowist, również historyczkę, z którą wziął ślub w 1947 roku.

Oboje rozpoczęli pracę w Instytucie Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego. W 1949 roku Małowist został profesorem UW i kierownikiem Zakładu Historii Powszechnej, a w latach 1955–1980 – Zakładu Historii Średniowiecznej. Prowadził seminarium z historii gospodarczej, które stało się jednym z najbardziej prestiżowych w Polsce.

W 1958 roku Małowist założył pismo „Acta Poloniae Historica”, którym kierował do 1971 roku. Był także członkiem rady redakcyjnej „Przeglądu Historycznego”. W 1978 roku został współzałożycielem i członkiem Towarzystwa Kursów Naukowych.

Najważniejsze prace Małowista to: Studia z dziejów rzemiosła w okresie kryzysu feudalizmu w zachodniej Europie w XIV i XV wieku (1954), Wielkie państwa Sudanu Zachodniego w późnym średniowieczu (1964), Europa a Afryka Zachodnia w dobie wczesnej ekspansji kolonialnej (1969), Tamerlan i jego czasy (1985), Niewolnictwo (1987, wspólnie z żoną).

Marian Małowist zmarł 30 sierpnia 1988 roku w Warszawie. Został pochowany na cmentarzu żydowskim przy ul. Okopowej.