Melody Palace
Historia lokalu do 1939 roku
Lokal ten pod nazwą Melody Palace rozpoczął działalność jeszcze przed wojną, tj. 1 września 1938 roku. Uchodził za największy lokal rozrywkowy w tamtym czasie w Warszawie[1], reklamowany ze względu na szeroką ofertę rozrywkową jako „Pałac tańca, pieśni i beztroskiej zabawy”[2]. Przed otwarciem został gruntownie przebudowany według projektu architekta Calela Pekałoka. Jego właścicielami byli bracia Józef, Gabriel i Herman Hirszfeldowie, znani warszawscy restauratorzy i przedsiębiorcy gastronomiczni. Kierownikiem artystycznym był kompozytor, Fred Melodysta. W budynku mieściło się kilka pomieszczeń restauracyjnych oraz rozrywkowych: cukiernia, restauracja o nazwie Bar Angielski, sala dancingowa na 600 miejsc, przeznaczona także na występy artystyczne o charakterze variété, oraz coctail-bar o nazwie Tabarin[3], gdzie odbywały się popisy aktorów kabaretowych, m.in. Kazimierza Krukowskiego[4].
Pierwszy okres okupacji
Restauracja wznowiła swoją działalność w okupowanej Warszawie i kontynuowała ją w getcie, w którego granicach znalazł się jej budynek. Jej właścicielami pozostali bracia Hirszfeldowie, ale musieli dopuścić do spółki znaną w getcie aferzystkę Reginę Jutową, która dzięki swoim kontaktom wystarała się o koncesje na prowadzenie lokalu[1]. Podobnie jak inne restauracje w żydowskiej dzielnicy zamkniętej również lokal Hirszfeldów znalazł się pod niemieckim zarządem komisarycznym volksdetschów Albinowskiego i Kulczyckiego[2]. Przed zamknięciem getta występowali tam m.in. tancerka Franciszka Mannówna, aktorka i śpiewaczka Dora Fakiel, śpiewak operowy Biadowitz[3], konferansjerkę prowadził Edmund Minowicz[4]. W lokalu dawali występy także artyści scen polskich. Jedno z ostatnich przedstawień z ich udziałem pod nazwą Poranek humoru, tańca i piosenkiodbyło się kilka dni przed zamknięciem getta 13 października 1940. Wzięli w nim udział m.in. Henryk Ładosz, Stefan Bober, Zdzisław Żadeyko i Barbara Bittnerówna[5].
Okres getta
Lokal kontynuował działalność po utworzeniu zamkniętej dzielnicy żydowskiej. Wraz z ulicą Rymarską został włączony w obręb tzw. małego getta. Goście lokalu wywodzili się w większości z najbogatszej grupy mieszkańców getta, szmuglerskiego półświatka. Bywali tam też agenci gestapo, polscy i żydowscy policjanci, a także członkowie żydowskiego podziemia[1]. Henryk Makower charakteryzuje klientów lokalu następująco: „Tu bawili się bogacze gettowi, spekulanci, łapownicy, kombinatorzy, robiący interesy z Niemcami i dla Niemców, przemytnicy, wzbogaceni panowie ze Służby Porządkowej ze swymi damulkami”[2].Zakres usług świadczonych przez restaurację zmieniał się i poszerzał dla zaspokojenia oczekiwań stałych bywalców lub dla pozyskania nowych klientów. 10 maja 1941 roku w dolnych salach otwarto Kawiarnię Literacką pod hasłem „Rendez-vous inteligencji żydowskiej. Słońce, powietrze, muzyk, wyborowa kuchnia”[3]. W miarę rosnącego popytu na rozrywkę przy lokalu powstała przybudówka, tzw. Tawerna cygańska, gdzie oprócz salonu brydżowego mieścił się przypuszczalnie nielegalnie działający dom publiczny”[4].Lokal oferował szeroki wachlarz rozrywek i imprez: wieczorki dancingowe, rewie, a także przedstawienia teatralne. Występy artystyczne ze zmienianym co pewien czas programem odbywały się zwykle w sobotnie i niedzielne poranki. Codziennie od 4 po południu czynny był cocktail bar[5]. Oprawę muzyczną zapewniała orkiestra pod dyrekcją Leopolda Rubinsztejna[6]. Wynajmowano także inne zespoły muzyczne.Repertuar teatralny składał się głównie z widowisk rewiowych i operetek. Szczególną popularnością cieszyło się przedstawienie Di idisze chasene (Żydowskie wesele) w opracowaniu J. S. Korntajera, z muzyką Arnolda Wolsztejn[7]i znana przedwojenna operetka Rumenisze chasene (Cygańskie wesele)[8], do której muzykę napisał A. Rumaszyński[9].29 czerwca 1941 r. w Melody Palace odbył się benefis jednej z gwiazd lokalu, aktorki Stefani Grodzieńskiej, w którym oprócz wstępującego z nią w duecie Edmunda Minowicza wzięło udział wielu znanych artystów, jak Wiera Gran, Michał Znicz i Symcha Fostel. Konferansjerkę prowadził Jerzy Jurandot[10].
Imprezy charytatywne
Podobnie jak w innych lokalach również w Melody Palace odbywały się liczne imprezy charytatywne. Jedną z nich zorganizowano 18 lipca 1941 na rzecz Żydowskiego Pogotowia Ratunkowego pod tytułem Młodzi Artyści dla Ż.P.R.[1]. Wzięli w niej udział artyści, którzy zadebiutowali w getcie, jak Sylwia Człaczyńska, Fela Firstenberg, Sara Margot, Adam Kuźmiński, Trio Ireny Prusickiej, Mira Braczkowska, Irena Goldstadt, Dolly Lefelholz, B-cia Pięknowscy, Harry Zajderman. Gwiazdami imprezy były śpiewaczka Marysia Ajzenstadt i pianistka Anna Dicksztejn. Konferansjerkę prowadziła Ina Grochowska, a orkiestrę Władysław Szpilman. Niektóre imprezy charytatywne były organizowane przez ludzi powiązanych z agenturą gestapo. Urządzali je w celach wizerunkowych dla pozyskania poparcia i akceptacji społecznej, angażując najlepsze siły aktorskie. Pierwsza z takich imprez pod nazwą Wielki Festiwal Dziecięcy odbyła się 3 maja 1941 pod protektoratem Miriam Gancwajchowej, żony znanego w getcie agenta gestapo Abrahama Gancwajcha. Program występu, składający się z pantomimy, śpiewu i tańca, wykonał 60-osobowy zespół dziecięcy Heleny Ajzenberżanki, reżyserki i choreografki całego widowiska. Konferansjerkę prowadziła Stefania Grodzieńska. Całkowity dochód został przeznaczony na biedne dzieci.Kilkanaście dni później, 25 maja 1941 z inicjatywy powiązanych z gestapo przedsiębiorców gettowych, Moryca Kohna i Zeliga Hellera, odbył się Wielki Poranek Artystyczny. Wzięły w nim udział największe gwiazdy teatrów żydowskiej dzielnicy zamkniętej: Dora Fakiel, Stefania Grodzieńska, Sophie Rewelt, Wiera Gran, Edmund Minowicz, Michał Znicz, Dawid Zajderman i Symcha Fostel. Całkowity dochód ze sprzedaży biletów, który wyniósł 1000 złotych, przeznaczony został na podopiecznych domu dziecka Janusza Korczaka przy ul. Chłodnej 33[2].
Koncerty Żydowskiej Orkiestry Symfonicznej
Od drugiej połowy lipca 1941 roku w Melody Palace odbywały się regularnie koncerty nowo utworzonej Żydowskiej Orkiestry Symfonicznej. Swój pierwszy koncert zagrała 26 lipca 1941 roku pod dyrekcją Szymona Pullmana[1]. W koncertach uczestniczyli soliści, m.in. Edwarda Feinstein[2], Halina Markowicz, Ludwik Holcmana, Bernard Lewinson i Jakub Messer. Wykonania utworów dalekie były jednak od doskonałości z powodu niepełnej obsady orkiestry i złej akustyki sali[3]. Pomimo łapanek odbywających zwykle w porze koncertów i wysokich cen biletów, występy orkiestry przyciągały licznych słuchaczy[4], którzy słuchali muzyki w trakcie konsumpcji. „W czasie koncertów słychać było brzęczenie talerzy i szklanek, z których jadło się i piło w czasie koncertów” – wspomina Henryk Makower[5] .Niektóre koncerty organizowano z myślą o wsparciu finansowym instytucji gettowych. 10 lipca 1941 w lokalu odbył się Wielki Reprezentacyjny Koncert Muzyki Religijnej z udziałem sławnego na całym świecie nadkantora Wielkiej Synagogi na Tłomackiem Gerszona Siroty[6]. Dochód z koncertu przeznaczony został na akację niesienia pomocy biednym i chorym Żydom religijnym w Warszawie. Zorganizował go Wydział Żydów Religijnych przy Żydowskim Pogotowiu Ratunkowym[7].
Dalsze losy lokalu
Po wyłączeniu ulicy Rymarskiej z getta w 1942 roku lokal Melody Palace przeszedł w ręce polskich właścicieli i zmienił nazwę na Melodia. Początkowo odbywały się tam pokazy walk zapaśników i bokserów[1], z czasem lokal przyjął charakter varieté. W jego salach występowali znani przedwojenni polscy piosenkarze i aktorzy, jak Stefcia Górska, Hanka Brzezińska, Mieczysław Fogg i Karol Hanusz[2]. Lokal działał do wybuchu powstania warszawskiego.
