Akcja Pomocy Zimowej (1940-1942)

Pomoc Zimowa

Pomoc Zimowa — akcja charytatywna organizowana co roku w getcie przez Radę Żydowską i organizacje społeczne, która wywodziła się od przedwojennych akcji tego typu. Przykładowo, Stołeczny Komitet Samopomocy Społecznejwyłonił się właśnie z ogólnopolskiego Komitetu Pomocy Zimowej, a zalegalizowały go potem władze niemieckie (t. 27, s. 225-226). Akcja Pomocy Zimowej, która była okazją do przeprowadzenia dodatkowych zbiórek na rzecz najbardziej ubogich i potrzebujących, odbyła się w getcie dwukrotnie. Trwała od jesieni 1940 r. do zimy 1941 r. i od listopada 1941 r. do marca-kwietnia 1942 r. 

Pierwsza akcja Pomocy Zimowej (1940-41)

O pierwszej akcji Pomocy Zimowej wiemy niewiele – zarówno jeśli chodzi o jej organizację, jak i uzyskane wyniki. Z pewnością w okresie przeprowadzek do getta przygotowania nie były zbyt rozbudowane. Hersz Wasser, który pracował w ŻSS, pisał 9 stycznia 1941 r. w dzienniku: „Dzisiaj w lokalu na Tłomackiem 5 odbyła się uroczysta inauguracja zimowej akcji pomocy przy ŻSS. Żartownisie mówią, że publiczność była udana, ale referaty mniej – mówcami byli – dr Ringelblum, prezes Gepner, adwokat Wielikowski” (ARG, t. 14, s. 24). W ARG zachowało się także wystawione dla Wassera zaproszenie na to wydarzenie. W planie uroczystości, oprócz przemówień przedstawicieli ŻSS, znajdowało się także przemówienie na temat wrażeń „z wizytacji placówek opiekuńczych (punktów noclegowych, kuchen ludowych itp.)” (ARG t. 7, dok. 20). 

Druga Akcja Pomocy Zimowej (1941-1942)

Znacznie więcej udało się ustalić na temat drugiej akcji Pomocy Zimowej. Przeprowadziły ją wspólnie RŻ, ŻKOM, ŻOSi CENTOS. Poprzedziły ją dłuższe niż poprzednim razem przygotowania. Jako cele akcji wymieniano: „zebranie funduszów na zakup odzieży, wyprodukowanie obuwia na drewnianych podeszwach, uruchomienie kilku pijalni kawy, uruchomienie kuchni specjalnej dla rekonwalescentów itd.” (T. 27, s. 484-485). Akcja Została zainaugurowana 26 listopada 1941 r. Indywidualne zbiórki przeprowadzały KD. Organizatorzy akcji wydali adresowaną do nich ulotkę, która głosiła:

Tysiące zubożałych rodzin żydowskich spogląda z trwogą w jej oblicze. Wiedzą, że niesie im ona ze sobą widmo głodu i chłodu. Niejedno ciało, odziane strzępami łachmanów, pokryje się ranami z odmrożeń, niejedne ręce załamią się rozpaczliwie nad pustym garnkiem, nad ostatnią okruszyną chleba… Wiele istnień zginie w walce z przemożnym nieprzyjacielem – ZIMĄ. Nie wolno nam zgodzić się biernie na zagładę, grożącą naszym braciom. Nie wolno wykręcać się od współodpowiedzialności za ich los westchnieniem taniego współczucia. Życie wymaga od nas najwyższego wysiłku, zbiorowego CZYNU SPOŁECZNEGO. Wielka akcja „POMOCY ZIMOWEJ” musi zapewnić naszym braciom najskromniejsze bodaj możliwości przetrwania. Z pomocą społeczeństwa chcemy dać: Głodującym – przynajmniej jeden ciepły posiłek dziennie.Obdartym i bosym – odzież i obuwie.(…) A więc – do pracy! Hasłem naszym niechaj będzie: NASI BRACIA MUSZĄ PRZETRWAĆ ZIMĘ (ARG, t. 27, dok. 186). 

Niektóre KD angażowały się w akcję bardziej niż inne. W okólniku wydanym przez ŻSS czytamy:

Niektóre komitety już to zrozumiały i z całą energią wzięły się do przeprowadzenia u siebie zbiórki, organizowania herbatek towarzyskich, imprez dochodowych itp. Wiele jednak komitetów domowych kroczy jeszcze w tyle, jakby nie rozumiejąc tego, że „Pomoc Zimowa” wtedy dopiero będzie mogła być realizowana w całej rozciągłości, gdy społeczeństwo żydowskie samo stworzy dla niej odpowiednie podstawy finansowe. Komitety te powinny jak najprędzej przystąpić do przeprowadzenia zbiórki (ARG, t. 27, dok. 188). 

Wspomniane „herbatki” stały się w niektórych domach dzielnicy elementem życia towarzyskiego. Utworzono także pijalnie kawy, które cieszyły się „dużą frekwencją” – między 1 a 10 stycznia 1942 r. wydano w nich ponad 46 tys. porcji kawy[MFP3] (ARG, t. 27, dok. 188). Średnia frekwencja w pijalniach wynosiła 6000 osób dziennie[1]. Zorganizowano też specjalne „herbatki”. Referat Pracy Społecznej KobietDzielnicy V zorganizował 6 marca 1942 r. takie wydarzenie w „Pałacyku” przy Ceglanej 3 (ARG, t. 27, dok. 192).

W grudniu 1941 między potrzebujących rozdzielono kartofle: „aż do chwili, kiedy piszemy te słowa, rozdzielono między najuboższe rodziny około 40 000 kg kartofli, a mianowicie po 10 kg na rodzinę po cenie zł 0,60 za kg. Podział nastąpił za pośrednictwem dzielnic ŻOSi komitetów domowych[MFP5] ”. W listopadzie i grudniu 1941 r. między potrzebujących rozdzielono ok. 1500 butów[MFP6] (ARG, t. 27, dok. 187, 188). W trakcie całego sezonu zimowego 1941/1942 zebrano przeszło 2500 par butów[2]. Od 18 stycznia 1942 r. przy ul. Leszno 40działa specjalna kuchnia ludowadla rekonwalescentów, która miała wydawać 1000 obiadów dziennie w cenie 1 zł. Z czasem uruchomiono także drugą kuchnię. W sumie wydano w nich ok. 70 000 posiłków. W 7 kuchniach ludowych(Ciepła 10, Sienna 16, Orla 2, Zamenhofa 22, Nalewki 23, Gęsia 12, Zamenhofa 13) wydawano potrzebującym śniadania w specjalnej cenie 30 gr. Składy się z talerza zupy z chlebem lub słodkiej herbaty i chleb z marmoladą[MFP7] (ARG, t. 27, dok. 188). Przeciętnie wydawano 2000 śniadań dziennie[3]– co stanowiło oczywiście kroplę w morzu potrzeb. 4 lutego 1942 r. otwarto „Pogotowie opiekuńcze” dla dzieci przy Śliskiej 40. Miało pomagać dzieciom najuboższym, którym zimą groziło zamarznięcie na ulicy[MFP8] (ARG, t. 27, dok. 290). Przeprowadzono także zbiórkę odzieżydla potrzebujących – ubrania zbierały KD, a następnie przekazywały do dzielnicowego oddziału ŻOS[MFP9] (ARG, t. 27, dok. 188). W sumie zebrano przeszło 6000 sztuk odzieży[4]. KD miały też organizować „cieplice” – pomieszczenia, w których najbiedniejsi mogliby ogrzać się przez kilka godzin, planowano rozdział węgla[5].W ramach Pomocy Zimowej organizowano liczne akcje kulturalne. Powstał pomysł uruchomienia płatnej wypożyczalni książek[MFP10] (ARG, t. 27, dok. 221). 3 stycznia 1942 r. w teatrze „Femina” odbyła się impreza dochodowa na rzecz akcji, artyści i muzycy zrzekli się swoich honorariów[MFP11] (ARG, t. 27, dok. 187). Impreza nosiła tytuł „Wielka Parada Artystów”, odbyła się przy wypełnionej sali i była sukcesem finansowym[MFP12] (ARG, t. 27, dok. 189). Wystąpiła Żydowska Orkiestra Symfoniczna, pieśniarkaDiana Blumenfeld, pianistka Hanna Dicksteinównai śpiewaczka Helena Ostrowskaoraz Stefania Grodzieńska. „Gazeta Żydowska” krytycznie odniosła się do artystycznego poziomu spektaklu[6]. 11 stycznia w Sali Biblioteki Judaistycznej przy Tłomackiem 5 odbył się recital fortepianowy Ryszarda Wernera, a cały dochód został przeznaczony na cele PZ. 8 lutego w kawiarni „Nowoczesna”odbył się „Wielki Poranek Dziecięcy”. Udział wziął zespół dziecięcy pod wodzą Haliny Ajzenberżanki, zabawę poprowadził Michał Znicz[7]. Planowano także organizację turnieju szachowego. KD zachęcano do organizacji wydarzeń kulturalnych z których dochód przeznaczono by na akcję w każdym domu[8].Do datków miała skłonić udostępniona przez ŻSS pieczątka, którą instytucje społecznej, RŻ oraz teatry przybijały w trakcie PZ swoją wychodzą korespondencję oraz programy dla publiczności. Napis głosił: „Głodni i zziębnięci czekają, złóż ofiarę na Pomoc Zimową[MFP13] ” (ARG, t. 27, dok. 188). W działanie na rzecz akcji właczył się także Adam Czerniaków, który wydał zarządzenie, by urzędnicy RŻ żądali od petentów zaświadczenia o tym, że wzięli udział w akcji[9].Organizatorzy pomocy Zimowej mieli nadzieję, że uda im się uzyskać dochody z podniesienia podatkukonsumpcyjnego od imprez i widowisk oraz dodatkowej opłaty doliczanej do czynszów. Pomysł ten nigdy nie został zrealizowany. Poza tym Pomoc Zimowa nie dała spodziewanych rezultatów: wyniki finansowe były marne. W grudniu zebrano jedynie 32 160,50 zł, w styczniu 92 061,49 zł, prawie 150 tys. w lutym i 108 333,35 w marcu 1942 r. W ARG zachowały się pokwitowania indywidualnych darowizn Icchaka Gitermana, który w lutym 1942 r. w sumie wpłacił na akcję XXXX zł[MFP14] (ARG, t. 27, dok. 150). W jednym z okólników informacyjnych akcji odnotowano także, że „Henryk Czerniawski, Okopowa 46, podarował na rzecz Akcji Pomocy Zimowej 15 piecyków szamotowych73, które się niewątpliwie przydadzą w pijalniach lub punktach dla uchodźców. Jest to czyn godny naśladowania[MFP15] ” (ARG, t. 27, dok. 187). Pojedynczy darczyńcy nie byli jednak w stanie wpłynąć na wynik całej akcji. W tym sensie można powiedzieć, że historia Pomocy Zimowej jest emblematyczna dla dziejów ŻSS. Rozwiązania systemowe mogące ulżyć najuboższym mieszkańcom getta nie zostały zrealizowane, ograniczano się do akcji doraźnych. W podsumowaniu akcji opublikowanym w lipcu 1942 r. czytamy, że w sumie w ramach Pomocy Zimowej zebrano 628 821 zł.