Wykopać ten wielki skarb i wykrzyczeć prawdę…

18 września 1946 r. spod gruzów szkoły przy Nowolipkach 68 na terenie dawnego getta wydobyto dziesięć metalowych pojemników. Znajdował się w nich wielki skarb — pierwsza część konspiracyjnego Archiwum Getta Warszawskiego, czyli tzw. Archiwum Ringelbluma. Wydobycie Archiwum było możliwe dzięki temu, że Hersz Wasser, jeden z członków grupy „Oneg Szabat”, który znał miejsce jego ukrycia, przeżył Zagładę.

Inicjatorem utworzenia Archiwum był Emanuel Ringelblum — historyk i badacz relacji polsko-żydowskich. Założona przez niego grupa „Oneg Szabat”, czyli „Radość soboty” (hebr.), dokumentowała i zbierała relacje z życia w getcie i poza nim. Wstrząsające świadectwa hitlerowskich zbrodni zakopano tuż przed likwidacją getta w 1943 roku.

Działalność grupy była całkowicie tajna. Należały do niej osoby z różnych środowisk i grup społecznych, o różnych poglądach i zainteresowaniach. Część zajmowała się sprawami dokumentacyjno-ewidencyjnymi, inni skupili się na zbieraniu relacji i ich opracowaniu. Niektórzy śledzili życie codzienne mieszkańców, byli też twórcy, których udział w pracach zespołu polegał na dostarczaniu własnych tekstów naukowych, relacji lub utworów literackich. Stworzyli Archiwum liczące ponad 35 tysięcy stron, w tym: 746 relacji, dzienników i wspomnień, 380 teczek dokumentów urzędowych, 120 opracowań naukowych, 88 utworów literackich, 76 fotografii i 54 tytuły prasy konspiracyjnej. Archiwum stanowiące unikatowe świadectwo życia i zagłady polskich Żydów w 1999 r. zostało przez UNESCO umieszczone na liście „Pamięć Świata” obejmującej najcenniejsze zabytki światowego piśmiennictwa.

18 września 2017 r. — mija dokładnie 71 lat od wydobycia pierwszej części Archiwum.

Jest to także symboliczna data dla Żydowskiego Instytutu Historycznego, który 1 października będzie obchodził 70-lecie istnienia. Jego siedzibą od 1947 roku jest budynek przy ul. Tłomackie 5 (obecnie Tłomackie 3/5) — odbudowany gmach przedwojennego Instytutu Nauk Judaistycznych i Centralnej Biblioteki Judaistycznej. Miejsce, w którym powstawało Archiwum i gdzie jest przechowywane do dnia dzisiejszego.

W rocznicę wydobycia Archiwum Ringelbluma jego spadkobiercy – Stowarzyszenie ŻIH wraz z Żydowskim Instytutem Historycznym — inicjują wieloletni program działań mających na celu upowszechnienie wiedzy o działalności grupy „Oneg Szabat”, upamiętnienie jej członków oraz udostępnienie zbiorów Archiwum w Polsce i za granicą. Zgodnie z wolą członków grupy „Oneg Szabat”, którą przekazał w testamencie Dawid Graber — jedna z trzech osób biorących udział w ukryciu pierwszej części Archiwum:

„Nie chcę podziękowań. Wystarczy mi, jeśli przyszłe pokolenia będą pamiętać o naszych czasach (…) Chciałbym dożyć momentu, kiedy będzie można wykopać ten wielki skarb i wykrzyczeć prawdę. Niech świat się dowie… (…) Niech ten skarb dostanie się w dobre ręce, niech dożyje lepszych czasów, niech zaalarmuje świat o tym, co się stało w 20 wieku”.

Mimo że symboliczną datą startu programu jest 18 września 2017 r., prace nad Archiwum trwają nieprzerwanie od momentu jego wydobycia. W pierwszej fazie obejmowały głównie zabezpieczenie materiałów i ich konserwację, w kolejnym etapie przystąpiono do ich krytycznego opracowania. Efektem działań prowadzonych przez badaczy Żydowskiego Instytutu Historycznego — we współpracy z szerokim gronem historyków, socjologów, filozofów, literaturoznawców, redaktorów oraz wybitnych tłumaczy — jest wydanie pełnej edycji Archiwum Ringelbluma w wersji papierowej, na którą składa się 36 tomów. Dzięki ich wspólnemu wysiłkowi światło dzienne ujrzało już wiele niezrozumiałych czy nawet nieodczytanych dokumentów, które uporządkowane tematycznie sprawiają, że zgromadzone przez Oneg Szabat materiały stać się mogą powszechnie dostępnym źródłem wiedzy o losach Żydów w okupowanej Polsce. W przyszłości Archiwum zostanie przetłumaczone na języki obce, w tym angielski, niemiecki czy hiszpański. W listopadzie ukaże się drukiem pierwszy tom Archiwum – Getto warszawskie w wersji angielskiej.

Oryginały dokumentów są na bieżąco konserwowane i digitalizowane. Obecnie wszystkie tomy Archiwum Ringelbluma zostały udostępnione on-line. Można je przeglądać na stronie Centralnej Biblioteki Judaistycznej — cyfrowego repozytorium ŻIH. Na początku października 2017 r. nastąpi otwarcie portalu Delet, który będzie prezentował najcenniejsze zasoby Instytutu i Stowarzyszenia, w tym skany oryginalnych dokumentów z Archiwum Ringelbluma.

Kluczowym punktem projektu „Oneg Szabat” będzie zaplanowane na listopad 2017 roku otwarcie wystawy stałej Czego nie mogliśmy wykrzyczeć światu... poświęconej twórcom Archiwum Ringelbluma. W jej ramach po raz pierwszy od 70 lat szerokie grono odbiorców zobaczy oryginalne dokumenty z tego niebywałego zbioru. Mobilna wersja Archiwum będzie dostępna w najważniejszych muzeach świata.

Dodatkowo, z końcem 2017 roku rozpoczną się prace nad Encyklopedią Getta Warszawskiego — wieloletnim projektem historyków, semantyczną bazą danych, która w oparciu o relacje oraz dokumenty znajdujące się w Archiwum Ringelbluma udostępni w Internecie najważniejsze pojęcia związane z gettem warszawskim, odtworzy jego topografię, udostępni informacje o osobach w nim zamkniętych, warunkach życia, terrorze i zbliżającej się Zagładzie.

Realizacja Programu mającego na celu upowszechnienie Archiwum Ringelbluma – mimo że jego symboliczny start odbywa się w dniu 18 września 2017 r. – jest wdrażana przez Stowarzyszenie Żydowski Instytut Historyczny w Polsce i Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma od wielu lat. Jej ważnym elementem jest szeroka działalność edukacyjna i popularyzatorska prowadzona podczas cyklicznych i jednorazowych projektów kulturalnych i naukowych. Pamięć członków zespołu „Oneg Szabat” w szczególny sposób została uczczona w tegorocznym „Marszu Pamięci 22 lipca”, losy Archiwum i jej twórców są prezentowane przez edukatorów Żydowskiego Instytutu Historycznego podczas tematycznych spacerów po Warszawie.

Celem wszystkich działań podejmowanych od 71 lat przez obie instytucje jest wypełnienie woli członków Oneg Szabat, którzy – jak pisał Emanuel Ringelblum w „Kronice getta warszawskiego” — „ponieśli najwyższą ofiarę”, byśmy potrafili ten trud „w dniu wolności właściwie ocenić i wynagrodzić najwyższymi odznaczeniami, jakie będą w wolnej Europie”.

Po raz pierwszy w historii każdy może zaangażować się w upowszechnienie i upamiętnienie Archiwum Ringelbluma. Na stronie onegszabat.org, wszyscy zainteresowani mogą przekazać darowiznę, m.in na konserwację i tłumaczenie Archiwum, a także zapoznać się z sylwetkami członków grupy „Oneg Szabat” i jej historią. Multimedialna strona została stworzona w językach: polskim, angielskim i hebrajskim. Zbiórka środków potrwa przez 12 miesięcy.

Więcej informacji o Archiwum Ringelbluma oraz grupie „Oneg Szabat” można znaleźć na stronach internetowych: www.onegszabat.org oraz http://www.jhi.pl/archiwum-ringelbluma, a także na stronie programu Oneg Szabat na Facebooku oraz Twitterze.

[Źródła: AR, „Dzienniki z getta warszawskiego”, tom 23, opr. Katarzyna Person, Zofia Trębacz, Michał Trębacz; Emanuel Ringelblum, „Kronika getta warszawskiego”, przeł. Adam Rutkowski, Czytelnik, Warszawa 1983 r.]

Program Oneg Szabat realizowany jest przez Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma i Stowarzyszenie Żydowski Instytut Historyczny w Polsce w ramach partnerstwa publiczno-prywatnego.