powstanie w getcie białostockim

powstanie w getcie białostockim

akt zbrojnego oporu Żydów białostockich podjęty w dn. 16-20 VIII 1943. Początki konspiracji w miejscowym getcie, utworzonym 1 VIII 1941, datują się na pierwsze miesiące 1942 i wiążą się z działalnością wyłącznie organizacji młodzieżowych: komunistów, Bundu oraz ugrupowań syjonistycznych (tj. Betar, He-Chaluc-Dror, Ha-Szomer ha-Cair, Noar Syjoni). Próby utworzenia wspólnego frontu tych organizacji, podjęte z inicjatywy emisariuszy Ha-Szomer z Wilna (Chajka Grossman, Adek [Edek] Boraks), postępowały opornie z powodu różnic programowych. Nikt nie miał wątpliwości, co do celu zjednoczenia, którym miała być walka zbrojna przeciwko Niemcom. Punktem spornym była natomiast kwestia, gdzie i kiedy ją prowadzić: na terenie getta w czasie, gdy Niemcy rozpoczną jego likwidację, czy natychmiast, poza gettem, przyłączając się do istniejących już oddziałów partyzanckich (por. Farejnikte Partizaner Organizacje). Dopiero w sierpniu 1942 doszło do utworzenia wspólnego kierownictwa komunistów, Ha-Szomer ha-Cair i części Bundu, które nazywano „Blokiem nr 1” lub „Frontem A”. W listopadzie 1942, z inicjatywy działacza organizacji Dror, Mordechaja Tenenbauma, powstał „Blok nr 2”, jednoczący wszystkie pozostałe organizacje; członkowie Ha-Szomer uczestniczyli w działalności obydwu Bloków. Do pełnego zjednoczenia doszło dopiero w lipcu 1943; na czele organizacji stanęli Tenenbaum i Daniel Moszkowicz. Konspiratorom udało się uzyskać poparcie przewodniczącego miejscowego Judenratu, E. Barasza; nie powiodły się jednak próby uzyskania broni od AK. Z inicjatywy Tenenbauma, powołano – na wzór Archiwum Ringelbluma – tajne archiwum. Podczas pierwszej akcji w getcie, przeprowadzonej przez Niemców w dn. 5-12 II 1943, członkowie „Bloku nr 1” zaktywizowali swoją działalność; wielu zginęło na miejscu, większość pozostałych bojowców (w tym Boraks) została wysłana do Treblinki. Pierwszego dnia akcji likwidacyjnej getta, 16 VIII 1943, o godz. 10-tej rano, żydowscy bojowcy przystąpili do walki. Plan przewidywał atak na ogrodzenie w czterech punktach we wsch. części getta, przerwanie linii niem. w celu utorowania bojowcom drogi wycofania się do lasów. Wśród ludności rozkolportowano ulotki, wzywające do bojkotowania akcji i nie stawiania się na punkt zbiorczy. Walki trwały do 20 VIII 1943; słabo uzbrojonym oddziałom żydowskim Niemcy przeciwstawili znaczne siły, wyposażone m.in. w wozy pancerne, czołgi i artylerię. 19 VIII bunkier dowództwa żydowskiego organizacji został zdobyty, 72 obrońców zginęło bądź zostało rozstrzelanych na miejscu. Następnego dnia zajęto ostatnie punkty oporu, przywódcy powstania zginęli, prawdopodobnie popełniając samobójstwo. Ogółem poległo ok. 300 bojowców. Większość ludności została wywieziona do obozów w Poniatowej, Majdanku i Oświęcimiu II – Brzezince. W grudniu 1943 ok. 150 bojowców z pozostałego w Białymstoku tzw. małego getta zbiegło do lasów, przyłączając się do oddziałów partyzanckich, ok. 60 z nich przeżyło wojnę.