Sobibór
Sobibór
niemiecki ośrodek zagłady, działający od początku maja 1942 do 14 X 1943 w ramach realizacji tzw. „ostatecznego rozwiązania” kwestii żydowskiej; usytuowany przy linii kolejowej Chełm-Włodawa. Budowę ośrodka, pierwotnie tylko dla potrzeb realizacji akcji zagłady Żydów polskich (Akcja Reinhard), wzorowanego na już istniejącym obozie zagłady w Bełżcu, rozpoczęto w marcu 1942, a zakończono w kwietniu 1942, na zalesionym, bagnistym terenie, blisko wsi i stacji kolejowej Sobibór. Prace wykonywali mieszkańcy pobliskich wsi i 80 Żydów z okolicznych gett. Ośrodek w kształcie prostokąta o wymiarach 400x600 m otoczony był trzymetrowym ogrodzeniem z drutów kolczastych, zamaskowanym gałęziami; został podzielony na trzy strefy: administracyjną, przyjmowania transportów i eksterminacji. W pierwszej, zwanej po niemiecku Vorlager, znajdowała się rampa z bocznicą, kwatery dla załogi niemieckiej i ukraińskiej, oraz wyizolowana sekcja, zw. Obozem I, w której umieszczono baraki dla nielicznych więźniów żydowskich i warsztaty; w drugiej strefie, zwanej Obozem II, znajdowały się baraki, w których ofiary rozbierały się i pozostawiały bagaż, oraz magazyny na ich mienie; do trzeciej, najbardziej izolowanej, zwanej Obozem III, prowadziła ścieżka długości ok. 150 m, szeroka na 3–4 m, ogrodzona drutem kolczastym, zamaskowanym gałęziami. Tu mieściły się komory gazowe, każda o powierzchni 16 m2, zaopatrzone w dwoje drzwi – wejściowe i do przenoszenia zwłok, oraz trzy wielkie rowy, służące jako miejsce masowego pochówku, a także baraki mieszkalne dla zatrudnianych tu żyd. więźniów. Z rampy do rowów doprowadzono kolejkę wąskotorową, służącą do transportowania osób niezdolnych do odbycia samodzielnie drogi do komór, i ciał zmarłych podczas transportu do obozu. Załogę ośrodka, na czele której stał SS-Obersturmführer Franz Stangl, a następnie oficer tego samego stopnia, Franz Reichsleitner, tworzyło 20–30 esesmanów, sprawujących funkcje kierownicze i administracyjne oraz nadzorujących całość procesu eksterminacji, i 100–120 Ukraińców i radzieckich folksdojczów jako straż i personel bezpieczeństwa (Einsatz Reinhard). W obozie znajdowało się też stale ok. 1 tys. więźniów żydowskich, w tym ok. 150 kobiet, sukcesywnie wymienianych, zatrudnianych przy obsłudze wagonów, w warsztatach krawieckich, szewskich i stolarskich, a także przy czyszczeniu wagonów i w końcowych fazach procesu eksterminacji – przy wynoszeniu zwłok, wyrywaniu złotych zębów, wyszukiwaniu kosztowności i przy pochówku. Pociągi z Żydami pochwyconymi podczas akcji w gettach, zatrzymywały się na stacji S., następnie odczepiano 20 wagonów i wtaczano je do strefy przyjmowania (Vorlager). Wychodzącym z wagonów ludziom oficer SS oznajmiał, że znajdują się w obozie tranzytowym i że zostaną wysłani do pracy, po wykąpaniu się i oddaniu ubrań do dezynfekcji. Po oddzieleniu kobiet i dzieci od mężczyzn padał rozkaz rozebrania się i oddania pieniędzy oraz kosztowności; opornych zabijano na miejscu. Następnie krzykiem i biciem wpędzano biegiem 450–550-osobową grupę do komór. W ciągu 30 min, po uruchomieniu silnika dieslowskiego i wpuszczeniu spalin (tlenek węgla) do komór, nikt już nie żył; jednorazowo na 1 m2 ginęło ponad 10 osób. W czasie uśmiercania ofiar więźniowie czyścili wagony i usuwali z nich ciała osób zmarłych po drodze, rzeczy pozostawione w Obozie II sortowano, odzież pozbawiano opasek żydowskich i Gwiazd Dawida, wyszukiwano w nich kosztowności i szykowano do ekspedycji – wszystko, by móc jednocześnie przyjąć kilka transportów. Po obszukaniu i wyrwaniu złotych zębów ciała pomordowanych zakopywano. Od końca 1942 zwłoki ekshumowano i palono. Całość operacji zajmowała 2–3 godziny. Po trzech miesiącach działalność ośrodka wstrzymano, by w sierpniu i wrześniu wybudować trzy nowe komory, pozwalające uśmiercić jednocześnie ok. 1200 osób. W drugim okresie funkcjonowania ofiarom przywożonym z Europy Zach. polecano pisać listy do rodzin, informujące o przybyciu do obozu pracy. Ze względu na liczne próby ucieczek, Niemcy wprowadzili egzekucje odwetowe i otoczyli ośrodek pasem min. Latem 1943 powstała w S. organizacja ruchu oporu, na której czele stał Leon Feldhandler; później dołączyła do niej grupa żyd. jeńców wojennych z Armii Czerwonej pod przywództwem Aleksandra Peczerskiego. 14 X 1943 w S. wybuchło powstanie; spiskowcom udało się zabić kilkunastu esesmanów i kilkudziesięciu Ukraińców, co umożliwiło ucieczkę kilkuset więźniom; ok. 50 spośród nich dożyło końca wojny. W następstwie Niemcy wymordowali pozostałych więźniów i zdecydowali się zlikwidować ośrodek. Powstanie w S. prawdopodobnie było przyczyną wydania przez Heinricha Himmlera 14 X 1943 rozkazu wymordowania wszystkich Żydów zatrudnionych w obozach pracy (zob. Akcja Erntefest). W S. zostało zamordowanych ok. 250 tys. Żydów, głównie z Polski, ale także z Czechosłowacji (Terezin), Niemiec, Austrii, Francji, Holandii, Danii, Litwy i Białorusi. PS
