Cudzoziemcy w getcie warszawskim
Regulacje prawne i sytuacja społeczna
Regulacje dotyczące statusu i pobytu cudzoziemców w Generalnym Gubernatorstwie Niemcy
zaczęli wprowadzać w grudniu 1939 roku: 14 grudnia wydano rozporządzenie o obowiązku
stawiania się cudzoziemców w Urzędach Meldunkowych (Dziennik rozporządzeń
Generalnego Gubernatora dla okupowanych polskich obszarów, nr 13 z 21 grudnia 1939, s.
223). Według niego, obcokrajowcy winni dokonać meldunku w ciągu miesiąca - wiadomo
jednak, że obowiązek ten powtarzano; np. w dniach 7-23 października 1940 roku
cudzoziemcy w Warszawie mieli się zgłaszać się w urzędzie na ulicy Daniłowiczowskiej 3
(„Gazeta Żydowska”, 7 października 1940). W świetle przepisów niemieckich cudzoziemcem
był „każdy, kto posiada inne obywatelstwo niż obywatelstwo Rzeszy Niemieckiej lub
Protektoratu Czech i Moraw” (AN Kraków, Akta miasta Krakowa, Urząd Paszportowy, sygn.
699, k.13). Pojęcie cudzoziemca nie dotyczyło osób, które posiadały „obywatelstwo byłego
państwa polskiego”. 23 grudnia 1941 roku – po przystąpieniu Stanów Zjednoczonych do
wojny – zostały wydane rozporządzenia o „policji dla cudzoziemców” oraz „nieprzyjacielskich
cudzoziemcach”, którymi byli obywatele Wielkiej Brytanii, Związku Radzieckiego i Stanów
Zjednoczonych. Stanowiły one, że każda osoba powyżej 15 lat, znajdująca się na terenie
Generalnego Gubernatorstwa dłużej niż 48 godzin potrzebuje zezwolenia na pobyt, o które
należy wnioskować nie później niż po upływie 24 godzin od przekroczenia granicy.
„Nieprzyjacielscy cudzoziemcy” musieli ponadto uzyskać zgodę na zmianę miejsca pobytu.
Powyższe regulacje dotyczyły również Żydów-cudzoziemców. Jednocześnie, nie podlegali oni
wszystkim zarządzeniom okupanta dotyczących ludności żydowskiej; nie mieli obowiązku
noszenia opasek, wykonywania pracy przymusowej, a po utworzeniu gett mogli (za
zezwoleniem) mieszkać poza ich granicami lub też posiadali przepustki pozwalające im na
swobodne opuszczanie getta. Jedyny spis cudzoziemców w getcie warszawskim został
przeprowadzony nie później niż na początku lipca 1941 roku. Obejmował on 715 osób
(„Gazeta Żydowska” 11 lipca 1941). Jedną z tych osób była Sylwia Wattenberg, obywatelka
amerykańska, matka Miriam Wattenberg (Mary Berg), autorki dziennika z getta
warszawskiego, w której opisuje losy swojej rodziny w czasie okupacji.
Wiosną 1942 roku Niemcy przeprowadzili na terenie Generalnego Gubernatorstwa ponowną
akcję rejestracyjną cudzoziemców w celu deportowania Żydów-obywateli Stanów
Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii (w tym Mandatu Palestyny), neutralnych i wrogich krajów
Ameryki Środkowej I Południowej do obozów internowania, z planami ewentualnej wymiany
tych osób na obywateli niemieckich internowanych przez aliantów W getcie warszawskim w
kwietniu 1942 roku rejestrowano kobiety-obywatelki Stanów Zjednoczonych, które w
okolicach 14 kwietnia internowano na Pawiaku, a następnie wywieziono do Liebenau (Berg,
1983, s. 149-150). Kolejna rejestracja, tym razem obejmująca również obywateli Wielkiej
Brytanii i państw południowoamerykańskich, odbyła się w czerwcu 1942 (Czerniaków 1983,
s. 285). 16 lipca funkcjonariusze Służby Porządkowej mieli poinformować obcokrajowców
według imiennej listy o konieczności stawienia się następnego dnia rano w siedzibie SP przy
ul. Ogrodowej 17, gdzie po sprawdzeniu dokumentów miano ich odeskortować na Pawiak
(AIPN, sygn. 165/367, Raporty dzienne KSP dla niemieckiego komisarza o planowanych
czynnościach służbowych i stwierdzonych uchybieniach porządkowych w getcie, 16 lipca
1942.). W sumie spośród Żydów-cudzoziemców internowano wówczas ok. 100 osób. Około
10 października do tej grupy dołączyły osoby z tzw. strony aryjskiej z dokumentami
brytyjskimi i amerykańskimi. Liczba przebywających obcokrajowców na Pawiaku w połowie
października 1942 podawana była w dokumentach następująco: 132 obywateli
amerykańskich (w tym południowoamerykańskich) i 36 obywateli angielskich (Domańska
1978, s. 379). 23 października 1942 grupa mężczyzn została wywieziona do obozu
internowania w Titmoning, grupa kobiet z dziećmi zaś 18 stycznia 1943 do obozu w Vittel.
Część osób – nie-Żydów – została jednak zwolniona z Pawiaka.
Na przełomie 1942/43 roku do getta warszawskiego zaczęły docierać paszporty i promesy
wydawane przez konsulów państw południowoamerykańskich w Szwajcarii, uzyskiwane
dzięki pomocy organizacji żydowskich – w tym HIJEFS oraz RELICO – oraz poselstwa
polskiego w Bernie. Ci, którzy zdążyli je odebrać, zostali w kwietniu 1943 roku internowani w
Hotelu Royal, skąd 18 maja 1943 64 osoby wyjechały do obozu internowania w Vittel. Część
Żydów z getta warszawskiego internowanych w Vittel, głównie obywateli Stanów
Zjednoczonych, została wymieniona na obywateli niemieckich internowanych przez
aliantów; była wśród nich rodzina Wattenbergów, która 15 marca 1944 roku na szwedzkim
statku parowym s/s Gripsholm dotarła do Nowego Jorku. Inni, których dokumenty
zweryfikowano negatywnie w grudniu 1943 roku, na skutek braku potwierdzenia
autentyczności paszportów przez państwa południowoamerykańskie, 17 kwietnia i 18 maja
1944 roku wywieziono do Auschwitz-Birkenau, gdzie zginęli.
