parochet (hebr.; jid. porojches) – w synagodze bogato zdobiona zasłona na aron (ha-)kodesz. Geneza zwyczaju zawieszania p. sięga czasów biblijnych i odwołuje się do nakazów Bożych, odnoszących się do urządzenia Pierwszego Przybytku. Używany współcześnie p. jest odpowiednikiem zasłony, która w Namiocie Spotkania (a potem w Świątyni Jerozolimskiej), oddzielała miejsce Święte (hebr. Kodesz) od Najświętszego ( Święte Świętych), gdzie stała Arka Przymierza (Wj 26,31-34; 2 Krn 3,14). Kryła ona przed oczyma [więcej...]
Szanowni Państwo!
Udostępniliśmy Polski Słownik Judaistyczny w Portalu Delet.
Jest to wersja testowa (beta), w związku z czym na stronie mogą pojawić się błędy.
Zachęcamy do korzystania.
haskala (hebr., edukacja, nauczanie, erudycja, oświecenie; jid. haskole) – nurt w kulturze żydowskiej rozwijający się w Europie od lat 80. XVIII w., powstały pod wpływem oddziaływania haseł oświecenia w krajach europejskich, jak również szeroko rozumianych tradycji nurtu racjonalistycznego w filozofii żydowskiej, począwszy od Majmonidesa i jego zwolenników. Już w latach 40. XVIII w. zaczęły się pojawiać wybitne jednostki, będące jego protagonistami, w tym wielu Żydów pochodzących z terenów [więcej...]
Rosz ha-Szana Rosz ha-Szana (hebr., Początek Roku; jid. Roszeszone) – 1. święto Nowego Roku, zw. też w Polsce Świętem Trąbek, Trąbkami – obchodzone pierwszego i drugiego dnia tiszri, będące początkiem Jamim Noraim, które kończą się w dniu Jom Kipur. Pierwotnie, tzn. w BH święto to określano jako Zichron Terua (hebr., Upamiętnienie Dęcia w Szofar) oraz Jom Terua (hebr., Dzień Dęcia w Szofar). Nazwa R. ha-Sz. pojawia się dopiero w Misznie, gdzie wyliczono cztery daty w kalendarzu żydowskim, będące pierwszym [więcej...]
(niem., Żydzi dworscy [nadworni]), zw. też Hoffaktoren (niem., faktorzy dworscy [nadworni]) – określenie stosowane od XVI w. do żydowskich finansistów i kupców, działających na dworach niemieckich władców feudalnych. Otoczeni opieką, zwykle nie podlegali jurysdykcji państwowej oraz – w wypadku istnienia gminy żydowskiej w danej miejscowości – sądownictwu rabinackiemu (por. be(j)t din). Przede wszystkim świadczyli swym panom usługi kredytowo-finasowe, zarządzali mennicami bądź byli liwerantami, ale też działali w służbie dyplomatycznej. Ich uprzywilejowana pozycja powodowała, że stawali na czele społeczności żydowskiej, a panujący traktowali ich jak pośredników między tronem a poddanymi Żydami, co nieraz prowadziło do konfliktów. H. odgrywali istotną rolę pod koniec średniowiecza i na początku epoki nowożytnej. Ich znaczenie w okresie wojny trzydziestoletniej bywało przeceniane. Czasem podejmowali ze sobą współpracę, jednak nie miała ona cech solidarności grupowej. Zdarzało się, że odgrywali znaczną rolę na scenie politycznej, jak np. Samuel Oppenheimer (1630–1703) – główny dostawca armii habsburskiej, czy Josef Süsskind Oppenheimer (1698–1738) – faktyczny minister finansów Wirtembergii. Jednak, bez reszty byli zależni od władców (mimo wielkich zasług obaj wymienieni zostali pozbawieni wpływów i majątku). Literatura antysemicka wyolbrzymiała ich rolę (por. antysemityzm). W istocie, w epoce absolutyzmu, nie była już ona gospodarczo zbyt wielka. Natomiast w okresie oświecenia i dyskusji nad emancypacją Żydów bardzo rzadko o nich wspominano. W XIX w. ich potomkowie byli pionierami zakładania kapitalistycznych domów bankowych. Do najwybitniejszych dynastii H. należy zaliczyć potomków S. Oppenheimera i Samsona Wertheimera oraz rodziny Eskelesów, Arnsteinów i Pereirów z Wiednia, a także ród Gomperzów, służący Hohenzollernom. (Por. też: Kammerknechtschaft; Schutzjuden; oraz Generalne Urządzenie Żydów w Prowincjach Prus Południowych i Nowo-Wschodnich [1797])
Prezentujemy Polski Słownik Judaistyczny (PSJ) w nowej, odświeżonej formie.
PSJ umożliwia szybki i wygodny dostęp do blisko czterech tysięcy haseł dotyczących kultury i historii Żydów polskich. Słownik przybliża użytkownikom takie zagadnienia jak religia, nauka, obyczaje, sztuka, polityka, życie codzienne i gospodarcze. Bardzo ważną i dużą część słownika stanowią biogramy najwybitniejszych przedstawicieli świata kultury żydowskiej oraz polsko-żydowskiej. PSJ stanowi idealny punkt wyjścia do dalszych poszukiwań i badan nad kulturą żydowską. Stanowi także przydatne narzędzie dla wszystkich zajmujących się działalnością edukacyjną i kulturalną.
Polski Słownik Judaistyczny powstał jako praca zbiorowa pod. red. Zofii Borzymińskiej i Rafała Żebrowskiego.
Projekt będzie stopniowo rozwijany we współpracy ze specjalistami i pracownikami Żydowskiego Instytutu Historycznego. Powstałe nowe hasła słownikowe zostaną zaktualizowane w oparciu o najnowsze badania i stan wiedzy. Wybrane zagadnienia zostaną uzupełnione o materiały wizualne oraz linki do plików źródłowych.