getta w okresie Holokaustu
getta w okresie Holokaustu
odrębne dzielnice żydowskie w miastach niektórych krajów okupowanych przez III Rzeszę; instytucje etapu eksterminacji pośredniej. Niemcy zwykle zastępowali termin „getto” eufemizmem „żydowska dzielnica mieszkaniowa” (niem. Jüdischer Wohnbezirk). Ponieważ nie istniał żaden akt prawny nakazujący tworzenie gett, uważa się, że każdorazowo była to inicjatywa władz lokalnych. Bodźcem do ich zakładania był prawdopodobnie telefonogram z 21 IX 1939 szefa RSHA, Reinharda Heydricha, wysłany do dowódców Einsatzgruppen, zawierający wytyczne w kwestii żydowskiej na okupowanych terenach, a konkretnie jego postanowienie szczegółowe: „Ze względu na ogólną politykę bezpieczeństwa, koncentracja Żydów w miastach będzie prawdopodobnie wymagać wprowadzenia całkowitego zakazu wchodzenia ich do niektórych dzielnic i – z powodów ekonomicznych – zakazu opuszczania getta oraz wychodzenia z domów po określonej godzinie wieczorem”. Termin „getto” w tym dokumencie prawdopodobnie oznaczał już istniejące dzielnice żydowskie. Również Hans Frank, sprawujący władzę w GG, nie wydał żadnego zarządzenia w tej materii, odwrotnie niż miało to miejsce w sprawie Judenratów, czy nakazu pracy przymusowej Żydów. W rezultacie, getta były tworzone w rozmaitym czasie, nie było też jednolitych metod ich izolacji ani stałych reguł wewnętrznego samorządu. Niemcy tłumaczyli tworzenie gett z jednej strony obawą przed szerzeniem się chorób zakaźnych oraz potrzebą zwalczania spekulacji żydowskiej i antyniemieckiej propagandy, z drugiej – przekonywali Żydów, że mury zapewnią im bezpieczeństwo. Pierwsze getto powstało w Piotrkowie Trybunalskim w październiku 1939, getto łódzkie w lutym 1940, getto warszawskie w listopadzie 1940, lubelskie, radomskie, krakowskie, częstochowskie i kieleckie – wiosną i latem 1941; na Śląsku (ziemie wcielone do Rzeszy) getta tworzono na przeł. 1942/1943. Po agresji Niemiec na Związek Radziecki zaczęto tworzyć getta na zajętych terenach, m.in. w Wilnie, Kownie, w krajach bałtyckich i na Białorusi; większość tamtejszych Żydów była jednak natychmiast, lub w krótkim czasie, mordowana przez Einsatzgruppen albo lokalne organizacje kolaboranckie czy nawet ludność autochtoniczną. Ogółem na ziemiach polskich było ok. 400 gett (por. ośrodki zagłady), kilkanaście – na terenie Związku Radzieckiego i Węgier (1944) oraz jedno – w Czechach (Terezin). Od początku 1942 rozpoczęto likwidowanie małych gett, skupiając ludność w większych. Stosowano rozmaite metody izolacji: drut kolczasty, płot z desek, rzadziej mur; były też getta w ogóle nie ogrodzone. W mniejszych miastach Żydzi początkowo mogli opuszczać getta, by dokonywać zakupów; wolno też było wchodzić do nich Polakom. Od 15 X 1941 wprowadzono karę śmierci dla opuszczających getto i udzielających im jakiejkolwiek pomocy, którą wykonywano pod byle pozorem. Wejść do gett strzegła policja niemiecka i Policja Polska na zewnątrz oraz Żydowska Służba Porządkowa od wewnątrz. Z wyjątkiem Łodzi, okresowo dopuszczalna była (w ograniczonym jednak stopniu) łączność pocztowa i telefoniczna. Na getta przeznaczano zwykle najstarsze dzielnice miast, tradycyjnie zamieszkiwane przez Żydów, często pozbawione elektryczności i gazu, bez parków i zieleni. Zjawiskami typowymi dla g. w o.H., zwłaszcza większych, były: przeludnienie, będące m.in. skutkiem przesiedleń Żydów z innych terenów; nędza; głód (choroba głodowa); oraz epidemie. Oficjalne przydziały żywności zaspokajały ok. 10% dobowego zapotrzebowania, sytuację pogarszał brak lekarstw i opału. Usiłowały temu zapobiec, bez znaczących efektów, zarówno instytucje pomocy społecznej (Żydowska Samopomoc Społeczna, Joint, CENTOS), jak i sami mieszkańcy, organizujący szmugiel. Ponieważ większość mieszkańców gett pozbawiona została dotychczasowych źródeł zarobkowania, największym problemem stało się uzyskanie środków pieniężnych na zakup żywności. Poza pracą przymusową można było znaleźć zatrudnienie w zakładach prowadzonych przez administrację getta bądź w firmach prywatnych, zakładanych przez przedsiębiorców niemieckich i żydowskich (szopy, placówki); istniała także zakonspirowana działalność chałupnicza i potajemne świadczenie usług na rzecz „strony aryjskiej”. Najczęściej jedynym rozwiązaniem pozostawała wyprzedaż mienia, które w warunkach wojennych nabrało dużej wartości. Organem quasi-samorządu w g. w o.H. były Judenraty i podległa im policja. Głównym ich zadaniem było wykonywanie zarządzeń niemieckich. W g. w o.H. organizowano system tajnego szkolnictwa, włącznie z wyższym; rozwijało się życie kulturalne (muzyczne i teatralne) oraz naukowe (Archiwum Ringelbluma), kwitła specyficzna – inna niż wśród społeczeństwa polskiego – działalność polityczna; wydawano tajną prasę, rozwijały się rozmaite formy ruchu oporu (getto łódzkie; Żydowska Organizacja Bojowa, Żydowski Związek Wojskowy). Etap eksterminacji bezpośredniej położył kres istnieniu g. w o.H.. Ich mieszkańcy, chwytani podczas tzw. akcji ginęli w ośrodkach zagłady. Akcjom likwidacyjnym, których większość miała miejsce w 1942, towarzyszyły niekiedy akty zbrojnego oporu (powstanie w getcie warszawskim, powstanie w getcie białostockim). Nadal czynne, nieliczne getta szczątkowe istniały zwykle kilka miesięcy; ostatnie, łódzkie, zlikwidowano w sierpniu 1944. Warunki stworzone w gettach całej Polski sprawiły, że zmarło w nich z głodu i chorób lub zginęło ok. 700 tys. Żydów, z czego 500 tys. – podczas ich tworzenia i trwania, pozostali – w czasie akcji. (Zob. też: „Biuletyn Kroniki Gettowej”; Farejnikte Partizaner Organizacje; „Getto-Cajtung. Far informacje, far ordnungen un bekantmachungen”; komitety domowe; „Kronika Getta Łódzkiego”; Lochame(j) ha-Getaot; opaski żydowskie; S’brent undzer sztetł, brent; Wielka Akcja)
