prawa (przepisy) dotyczące żywności
prawa (przepisy) dotyczące żywności
(hebr.
kaszrut; jid.
kaszres) – zostały wywiedzione z zakazów biblijnych, rozwiniętych potem w
Misznie, oraz z zasad, wynikających z przepisów o
czystości rytualnej. Stanowią temat wielu dzieł
literatury rabinicznej,
w której podejmowano drobiazgowe rozważania, związane z tym
przedmiotem. Jednym ze sposobów interpretacji powstania i znaczenia
p.d.ż. są względy zdrowotne; taki pogląd wyraził m.in.
Majmonides w dziele
More(j) newuchim. Właśnie ze względu na zagrożenie dla zdrowia i życia (hebr.
sak(k)ana = niebezpieczeństwo), wydano wiele regulacji prawnych i zaleceń (
tak(k)anot; np. zakaz spożywania mięsa zwierząt, ukąszonych przez chore na wściekliznę bądź jadowite stworzenia; por.
wąż). W
p.d.ż. widziano również sposób samodoskonalenia i samokontroli. Uważano, że jest to także droga, wybrana przez Stwórcę do uświęcenia
narodu wybranego (por. Kpł 11,44-45). W XIX w. w
judaizmie reformowanym pojawił się nurt, zmierzający do uznania
p.d.ż. za relikt przeszłości. Natomiast dla ortodoksów ich ścisłe przestrzeganie stało się probierzem wierności religii (por.
judaizm ortodoksyjny). W istocie,
p.d.ż. odegrały szczególną rolę, jako cecha odróżniająca
„żydowski styl życia” w codziennej egzystencji od nieżydowskiego
otoczenia. W tym też sensie przyczyniły się do zachowania przez Żydów
odrębności w okresie bez mała dwóch tysięcy lat życia w
diasporze,
także ze względu na to, że ich surowe przestrzeganie ograniczało
kontakty z innymi ludami (np. utrudniając wspólne ucztowanie; por.
biszul nochri) oraz że praktycznie było możliwe tylko w obrębie
gminy żydowskiej. Żydom wolno spożywać niemal wszystkie pokarmy roślinne, uznawane za „obojętne” (
parwe), z wyjątkiem: 1. owoców, zaliczanych do kategorii
orla; 2. chleba, pieczonego z ziarna, pochodzącego z nowych zbiorów (zw. w j. hebr.
chadasz = nowe [ziarno]); zakaz ten obowiązywał, aż do wigilii trzeciego dnia święta
Pesach; 3. produktów, zaliczanych do grupy
tewel (hebr., produkty „nieopodatkowane”, tj. przed oddaniem
dziesięciny do Świątyni Jerozolimskiej); prawo to obowiązywało tylko w
Erec Israel (por.
chal(l)a); po
zburzeniu Świątyni stosowano też symboliczne okupienie tego zakazu
drobną monetą; 4. gatunków roślin, zaliczanych do kategorii
kilajim; zakaz siania (sadzenia) razem różnych gatunków, obowiązywał tylko w Erec Israel; 5. trunków, określanych mianem
nesech (hebr., wino do libacji), tj. wyprodukowanych czy nawet
tylko dotkniętych (np. rozprowadzanych albo przechowywanych) przez
nie-Żyda; początkowo zakaz ten dotyczył jedynie
wina, używanego bądź przygotowanego do libacji na cześć obcych bożków (por.
bałwochwalstwo),
później został rozciągnięty na wspomniane trunki. Bardziej
skomplikowane są zasady, dotyczące mięsa zwierząt. Żydom nie wolno
spożywać przede wszystkim mięsa oraz jego przetworów ze zwierząt
nieczystych (
czystość rytualna),
tzn.: a) wśród czworonogów dozwolone jest mięso tylko tych, które mają
racice (rozdwojone kopyta) i równocześnie są przeżuwaczami, z czego
wynika zakaz jedzenia mięsa wielbłąda, świstaka bądź
zająca, jako że nie posiadają one kopyt, czy
świni, która nie jest przeżuwaczem; b) z
ryb i innych stworzeń żyjących w wodach, dozwolone są tylko te, które mają płetwy i łuski, co eliminuje skorupiaki, tzw.
frutti di mare oraz np. węgorze; c) ze „zwierząt latających” zakazane są gatunki, wyliczone w
Księdze
Kapłańskiej
(11,13-19) oraz owady, za wyjątkiem tych, których tylne kończyny wystają
ponad głowę (np. szarańcza); d) zakazane jest jedzenie wszystkich
stworzeń pełzających (robaki, węże itp.). Nie wolno też spożywać części
żywych zwierząt. Mięso zwierząt i ptaków, dopuszczone do konsumpcji,
musi pochodzić z
uboju rytualnego („nieczyste” jest zatem mięso ze zwierząt padłych oraz zranionych i chorych; por.
trefa). Nie wolno również jeść pewnych, ściśle określonych, części zwierząt, w tym m.in.: tłuszczu z brzucha (hebr.
chelew) wołu, owcy i kozy; ścięgien oraz żyły udowej, na pamiątkę kontuzji, odniesionej przez
Jakuba w walce z aniołem, a także innych ścięgien i arterii krwionośnych. Całkowitym zakazem objęte jest spożywanie
krwi (za wyjątkiem krwi ryb). Toteż mimo że zwierzęta są poddawane ubojowi rytualnemu, trzeba je jeszcze koszerować (por.
kaszer) przez
półgodzinne moczenie i godzinne trzymanie w soli oraz płukanie (w
wypadku wątroby wymagane było jej nacinanie i opalanie).
Jajka (za
wyjątkiem tych, które noszą ślady krwi) i inne produkty zwierzęce (np.
mleko), pochodzące od zwierząt czystych rytualnie, dozwala się spożywać,
uznając, że stanowią ich „część”. Wyjątek stanowi miód, uważany za
wytwór, a nie produkt „nieczystej” pszczoły. Liczne konsekwencje ma
biblijny zakaz gotowania koźlęcia w mleku jego matki (Wj 23,19; 34,26;
Pwt 16,21), wynikający z faktu, że czynność tę wiązano z kultami
pogańskimi. Został on rozwinięty w całkowity zakaz mieszania pokarmów
mlecznych (jid.
milchik) i mięsnych (jid.
flejszik), z wyjątkiem ryb (por.
parwe). Zasada
ta dotyczy nie tylko łączenia ich w jednej potrawie, ale też
przechowywania, przygotowywania i spożywania (odrębne garnki, naczynia,
sztućce itp.), a nawet konieczności zachowania przedziału czasowego
między jedzeniem obu typów żywności (od 1 do 6 godz., zgodnie z
przepisami, zawartymi w
Szulchan Aruch). W praktyce stosowanie
p.d.ż. miało liczne i daleko idące konsekwencje w życiu
rodzinnym, gospodarczym i społecznym. Skomplikowany system zakazów,
który w wielu konkretnych wypadkach bywał niejednoznaczny, stał się
jedną z ważniejszych przyczyn, dla których każda gmina musiała mieć
specjalistę, tj. rabina, do orzekania w wypadkach wątpliwych. Ubój
rytualny (hebr.
szchita) wymuszał jego organizację i zatrudnianie
szo(j)chetów oraz doglądających go nadzorców (por.
bodek). Mięso ze
szchity było też droższe
, ze względu na obciążenie go opłatami, oraz – w pewnych okresach – także podatkiem
koszernym. Kiedy
zaś przed szabasem okazywało się, że ubój został dokonany
wadliwie bądź z innych względów mięso zostało uznane za nieodpowiadające
p.d.ż., wówczas musiano je sprzedać nie-Żydom, najczęściej zaniżając cenę. Podobnie działo się w
sztetł, gdy
rabin kilkakrotnie decydował o niekoszerności zabijanych kolejno sztuk
bydła. W związku z tym starano się już nie zabijać więcej zwierząt w
piątek, by uniknąć strat, wynikających z pospiesznej wyprzedaży mięsa.
Ponieważ trudno było oddzielić „nieczyste” części od pozostałego mięsa,
przeznaczonego do spożycia, w wielu gminach w ogóle nie jedzono tylnych
części zwierząt. Kiedy w latach 30 XX w. państwo polskie narzuciło
ograniczenia w uboju rytualnym, rozgorzała dyskusja, czy wolno trybować
zadnie mięso. Choć rabinat warszawski ostatecznie uruchomił związane z
tym kursy dla rzeźników, to jednak wielu rabinów odrzucało to odstępstwo
od miejscowej tradycji. Waga tych zagadnień miała nawet wpływ na
wyobrażenia o erze mesjańskiej, które m.in. wiązały się z wiarą, że
kiedy nadejdzie
Mesjasz, wszystkie zwierzęta staną się koszerne. (Zob. też:
Jore Dea;
maszgi'ach;
talerz odwrócony;
Sefer ha-Rokeach;
Tohorot)
