sztetł

sztetł

(jid., miasteczko, l.mn. sztetłech; zdrobnienie od słowa sztot = miasto); sztetl (l.mn. sztetle) – określenie małego skupiska miejskiego, głównie na terenach byłej Rzeczpospolitej Obojga Narodów (potem w strefie osiadłości, Królestwie Polskim, Galicji), a także Rusi Zakarpackiej, Bukowiny, Słowacji, w którym społeczność żydowska stanowiła większość mieszkańców oraz wytworzyła unikatowy społeczno-kulturowy wzorzec życia indywidualnego i zbiorowego. Ten ostatni czynnik stanowił istotę sz., gdyż jego wielkość wahała się od kilkuset ( klejnsztetł = małe miasteczko) do nawet ponad 20 tys. mieszkańców. Specyficzna struktura sz. powstawała na ziemiach państwa polsko-litewskiego, szczególnie od czasu, gdy zaostrzyły się konflikty z mieszczaństwem oraz poczęły narastać ograniczenia prawne Żydów w dużych miastach (głównie królewskich). Rozpoczęła się wówczas migracja z tych miast do mniejszych ośrodków, zwłaszcza miast prywatnych, gdzie ludność żydowska znajdowała dobre warunki bytowania i korzystała z opieki ich szlacheckich właścicieli. Po rozbiorach Polski skupiska te nie znalazły warunków rozwoju i przetrwania tylko w zaborze pruskim; natomiast na terenach zajętych przez monarchie Romanowów i Habsburgów stały się najważniejszą formą kontynuowania żydowskiego tradycyjnego stylu życia. Postawą ekon. istnienia sz. było pośrednictwo handlowe oraz zaspokajanie – także za pośrednictwem rzemiosła – potrzeb okolicznej ludności nieżydowskiej, głównie wiejskiej. Głównym miejscem wymiany były jarmarki. Silne związki z otoczeniem nie wykluczały konfliktów, zwłaszcza w strefie osiadłości, gdzie były podsycane przez władze rosyjskie (por. pogromy). Homogeniczność kulturowa środowiska sz. oraz jego rozmiary (w wielu wypadkach wszyscy się w nim znali) powodowały powstanie specyficznej kultury i struktury społecznej, której podstawą była liczna, wielopokoleniowa i patriarchalna rodzina. Sz. było uznawane za twierdzę tradycji, w której w praktyce realizował się ideał tzw. żydowskości ( jidiszkajt). Umacniał ją bezwzględny autorytet związanych z nią instytucji: synagogi, rabina, bractw religijnych itp., oraz podział społeczności na elitę ( szejne Jidn) i „zwykłych” Żydów ( proste Jidn). Siła tradycji do pewnego czasu łagodziła konflikty wewnętrzne. Bogacze i bałebosim (por. baal ha-bajit) cieszyli się prestiżem społecznym, który zapewniały im przede wszystkim sława uczonego czy zaszczytny jichus. Bractwa dobroczynne i tradycja utrzymywania przez teściów rodzin młodych uczonych łagodziły niedostatki materialne. Nawet żebrak ( sznorer) miał w tej strukturze swe miejsce. Mniej więcej od pocz. XX w. (w Rosji zwł. od rewolucji 1905), zaczęły się w tym obrazie pojawiać rysy, które z czasem stawały się coraz bardziej wyraźne. Nosicielami buntu były głównie jednostki, a potem środowiska kontestujące stary porządek – żydowscy socjaliści i zwolennicy innych kierunków politycznych. Kurczące się zapotrzebowanie na żyd. pośrednictwo (głównie handlowe) i inne przemiany gospodarcze, a także przeludnienie, brak perspektyw dla młodych, stały się przyczynami sprawczymi kryzysu sz. Łagodzić go mógł rozwój rzemiosła, spółdzielczości, ruchu zawodowego itp., jednak w niewystarczającym stopniu. W Rosji rewolucja i jej następstwa ostatecznie zniszczyły sz., które do II wojny światowej istniały już niemal wyłącznie w Polsce. Środowiska sz. były bardzo częstym tłem bądź bohaterem zbiorowym literatur jidysz i hebrajskiej, poczynając od ich pierwszych klasyków (np. Szolem Alejchem – zwłaszcza Kasrylewka; Mendele Mojcher Sforim). Później w lit. obrazie sz. ścierały się dwie tendencje: a) idealizująca sz. jako miejsce swojskie i przepełnione pokojem (np. Sz. Asza Dos sztetł, 1904); b) realistyczna, ukazująca konflikty wewnętrzne i zagrożenia zewnętrzne (np. I.M. Weissenberg A sztetł, 1906). Pierwsza z nich umocniła się, zwłaszcza po Holokauście, gdy świat sz. ostatecznie przestał istnieć i stał się symbolem żydowskiego życia, które nieodwołalnie uległo zagładzie. (Zob. też nagid)