parochet

parochet (hebr.; jid. porojches) – w synagodze bogato zdobiona zasłona na aron (ha-)kodesz. Geneza zwyczaju zawieszania p. sięga czasów biblijnych i odwołuje się do nakazów Bożych, odnoszących się do urządzenia Pierwszego Przybytku. Używany współcześnie p. jest odpowiednikiem zasłony, która w Namiocie Spotkania (a potem w Świątyni Jerozolimskiej), oddzielała miejsce Święte (hebr. Kodesz) od Najświętszego ( Święte Świętych), gdzie stała Arka Przymierza (Wj 26,31-34; 2 Krn 3,14). Kryła ona przed oczyma [więcej...]

Polski Słownik Judaistyczny - wersja Beta

Szanowni Państwo!

Udostępniliśmy Polski Słownik Judaistyczny w Portalu Delet.

Jest to wersja testowa (beta), w związku z czym na stronie mogą pojawić się błędy.

Zachęcamy do korzystania.

 

Cukunft

Cukunft (jid., Przyszłość), właśc. Jugent(Jugnt) -Bund „„Cukunft” (jid., Związek Młodzieżowy „Przyszłość”); Żydowska Młodzież Robotnicza „Przyszłość” – organizacja młodzieżowa związana z Bundem, działająca w Polsce na szerszą skalę od 1919. Pierwsze grupy młodzieży, określające się jako „Mały Bund” zaczęły powstawać na początku XX w. na Białorusi, we Włocławku i w Lublinie (jako „Pomoc Bundu”). C. ukształtował się ideologicznie i organizacyjnie w 1916. Prowadził szeroką działalność kulturalno-oświatową [więcej...]

kibuc

kibuc (hebr., zebranie, zgromadzenie) – określenie używane w kilku znaczeniach, które wiążą się z działaniem kolektywnym; 1. osiedle w Palestynie bądź w Izraelu, stanowiące społeczność kolektywnie dzielącą własność środków produkcji oraz odpowiedzialność za zaspakajanie potrzeb wspólnoty i jej członków wraz z rodzinami; początkowo było wyłącznie farmą rolniczą, później coraz częściej łączyło produkcję rolną i przemysłową. Pojęcie k. jest używane zamiennie z terminem kwuca (l.mn. kwucot, hebr., grupa, [więcej...]

haskala

haskala (hebr., edukacja, nauczanie, erudycja, oświecenie; jid. haskole) – nurt w kulturze żydowskiej rozwijający się w Europie od lat 80. XVIII w., powstały pod wpływem oddziaływania haseł oświecenia w krajach europejskich, jak również szeroko rozumianych tradycji nurtu racjonalistycznego w filozofii żydowskiej, począwszy od Majmonidesa i jego zwolenników. Już w latach 40. XVIII w. zaczęły się pojawiać wybitne jednostki, będące jego protagonistami, w tym wielu Żydów pochodzących z terenów [więcej...]

Emanuel Ringelblum

pseud. Menachem (1900 Buczacz – 1944 Warszawa) – historyk, organizator Podziemnego Archiwum Getta Warszawskiego [Czytaj Dalej...]

Rosz ha-Szana

Rosz ha-Szana Rosz ha-Szana (hebr., Początek Roku; jid. Roszeszone) – 1. święto Nowego Roku, zw. też w Polsce Świętem Trąbek, Trąbkami – obchodzone pierwszego i drugiego dnia tiszri, będące początkiem Jamim Noraim, które kończą się w dniu Jom Kipur. Pierwotnie, tzn. w BH święto to określano jako Zichron Terua (hebr., Upamiętnienie Dęcia w Szofar) oraz Jom Terua (hebr., Dzień Dęcia w Szofar). Nazwa R. ha-Sz. pojawia się dopiero w Misznie, gdzie wyliczono cztery daty w kalendarzu żydowskim, będące pierwszym [więcej...]

Wielka Synagoga na Tłomackiem w Warszawie

Wielka Synagoga na Tłomackiem w Warszawie główna synagoga postępowa (reformowana) w Warszawie. Jej geneza sięga 1806, gdy grupa zwolenników haskali, związanych od końca XVIII w. z synagogą Izaaka Flataua przy ul. Daniłowiczowskiej (zw. „niemiecką”), postanowiła ją utrzymać po śmierci założyciela. W 1843-1849 został wzniesiony, a potem rozszerzony, jej budynek w tymże miejscu. Od 1859 wygłaszano w niej kazania w języku polskim (por. Jastrow Markus), co stanowiło zamknięcie procesu polonizacji ugrupownia tzw. postępowców w Warszawie. W [więcej...]

[[tag]]
[[ searchIndexLetter ]]
szukasz
[[searchWord]]
[[parentCategories[0].categoryname]]
[[childCat.categoryname]]
[[childCat2.categoryname]]
Typ dokumentu:
[[docTypeName]]

haseł: [[resultNumer]]
haseł: BRAK
[[article.mainPhoto.description]]
Hasło:

[[article.title]]


WAŻNE DATY:
spis treści:
  1. [[paragraph.paragrTitle]]
  2. Przypisy
  3. Powiązane treści
  4. Bibliografia

tagi:
[[tag.value]],
[[category.categoryname]]
[ [[result.title.charAt(0).toUpperCase()]] ]
[[result.title]] [więcej...]
nie znaleziono wyników
nie znaleziono wyników dla zaczynających się od [[char]] lub
nie znaleziono wyników dla zaczynających się od cyfr
nie znaleziono wyników dla zapytania: "[[searchWord]]"
nie znaleziono wyników dla wybranego zestawu tagów
nie znaleziono wyników dla wybranych kategorii
i typu hasła [[docTypeName]]
[[article.title]]
[[article.shortVersion]]

[[$index + 1]]. [[paragraph.paragrTitle]]
[zwiń] [rozwiń]
[[photodescription]]
Przypisy
[zwiń] [rozwiń]
Powiązane treści
[zwiń] [rozwiń]
Bibliografia
[zwiń] [rozwiń]
Autor: [[article.author]]

jidysz (jidisz)

jidysz (jidisz)

(od niem. jüdisch = żydowski), nazywany często językiem żydowskim – język Żydów aszkenazyjskich (Aszkenazyjczycy), powstały jako mowa potoczna (por. mame-łoszn), potem także jako język literacki; jeden z wielu żydowskich języków, kształtujących się pod wpływem nieżydowskiego otoczenia w warunkach diaspory (por. ladino). Struktura leksykalna j. powstała w 75% pod wpływem języka niemieckiego; w 15% – języka hebrajskiego; w ok. 10% – języków słowiańskich. Język ten zapisywany jest przy użyciu alfabetu hebrajskiego, od prawej strony do lewej, jednak – w przeciwieństwie do języka języka hebrajskiego – ortografia zgodna jest z wymową (poza, stosowanym dla uniknięcia nieporozumień, „niemymawialnym alefem”, zwanym sztumer alef), dzięki oddaniu przez nią samogłosek. Wyjątek stanowią wyrazy pochodzenia hebrajskiego, zapisywane zgodnie z ortografią hebrajską. W j. zyskały one jednak odmienną wokalizację. Język ten ma także własną składnię, na którą oddziaływały zarówno wpływy języka niemieckiego, jak i języków słowiańskich. Powstawał wśród Żydów zamieszkujących Nadrenię, pod wpływem dialektu starowysokoniemieckiego. Początek rozwoju j., jako odrębnego języka, datowany jest najczęściej na IX w., kiedy to przybrał kształt prajidysz (do 1250). W starojidysz (1250–1500) doszło do organicznego włączenia doń elementów hebrajskich. W okresie zwanym średniojidysz (1500–1750) nastąpił podział na jidysz zachodni i jidysz wschodni (związany przede wszystkim z ziemiami Rzeczpospolitej Obojga Narodów); pojawiły się różnice leksykalne, składniowe, oraz w wymowie. W następnej fazie rozwojowej, zw. nowojidysz (od 1750), szybko, m.in. pod wpływem procesów akulturacyjnych (por. asymilacja), obumierał jidysz zachodni (w postaci szczątkowej zachował się do lat 40. XX w. w Alzacji, Szwajcarii, na Węgrzech, Słowacji i w Burgenlandzie). Natomiast nadal ewoluował jidysz wsch., w którym wykształciły się dialekty i podgrupy: centralny (polska, zachodnio — oraz wschodnio-galicyjska); północny (litewska, białoruska i kurlandzka); południowy (ukraińska, bukowińska, rumuńska i besarabska). W tym okresie język j. ulegał coraz większym wpływom języków słowiańskich. Najstarsze znane dziś zdanie, zapisane w języku j., pochodzi z wormackiego modlitewnika z 1272; najstarszy rękopis literacki – z 1382; pierwsze notatki słownikowe, związane z j., pojawiły się na marginesach rękopisów w XII w. Słownikiem, a zarazem i konkordancją biblijną jest także pierwsza ogłoszona drukiem w języku j. książkaMirkewes Hamiszne (Kraków 1534). Choć początki literatury j. sięgają XIV w., to jednak do XVIII w. uznawano ten język za mowę codzienną, w której można było tworzyć przekazy bądź związane z codziennością i kulturą ludową, bądź skierowane do kobiet i ludzi niewykształconych (np. kazania; por. też m.in.: Bowe-Buch; Cenerene; purimszpile). Mimo że do języka j., jako środka wyrazu literackiego, sięgali zwolennicy haskali, inicjując powstanie nowoczesnej literatury j., to jednak większość z nich traktowała ten język jedynie jako instrument umożliwiajacy dotarcie do nieoświeconych mas ludowych. Równocześnie w języku j. rozwijała się literatura chasydzka (por. m.in.: Sziwche(j) ha-Beszt; Nachman ben Symcha z Bracławia). W XIX w. do języka j. przylgnęło pogardliwe miano „żargonu” („zepsutego języka niemieckiego”). Już pod koniec 1. poł. XIX w. pojawiła się popularna literatura j. (por. I.M. Dick), ale dopiero ruch odrodzenia narodowego przyniósł w 2. poł. tego stulecia rozkwit nowoczesnej literatury j. (por. m.in.: Mendele Mojcher Sforim; Szolem Alejchem; Perec Icchok Lejb; Dinesohn Jakub), który wszakże nie zniwelował w niektórych kręgach żydowskich (np. wśród asymilatorów) i w nie-żydowskim otoczeniu negatywnego stereotypu j., jako „żargonu” (np. w encyklopediach polskich z okresu międzywojennego). Jednak proces „emancypacji” języka j. znalazł zaplecze ideologiczne w postaci tzw. nacjonalizmu diasporycznego (por. m.in.: Dubnow Szymon; diaspora) i jidyszyzmu, dla którego stał się on autentycznym nośnikiem i środkiem wyrazu kultury żydowskiej. Ukoronowaniem tego procesu była konferencja w Czerniowcach (1908). Rozwój literatury, teatru (m.in. A. Goldfaden; I. Gojdo), masowej prasy (m.in. „Hajnt”; „Der Moment”) oraz szkolnictwa jidysz (por. m.in.: haskala robotnicza; CISZO), pociągnęły za sobą konieczność wytworzenia standardowego języka j. Proces ten dokonywał się w ogniu ostrych sporów. Zasadniczo język ten został oparty na wymowie, zbliżonej do dialektu północnego oraz na gramatyce dialektów centralnego i południowego. Jednak jeszcze w okresie międzywojennym I.M. Weissenberg prowadził kampanię na rzecz popularyzacji pisowni języka j., według dialektu polskiego. Brak było instytucji, która mogłaby sterować tym procesem, choć już w 1913 B. Borochow proklamował powstanie filologii języka j., jako odrębnej nauki, i postulował powołanie akademii tego języka. Jednak dopiero po utworzeniu JIWO (por. też Weinreich Max), jego Komisja Językoznawcza Sekcji Filologicznej podjęła opracowanie zasad ortografii języka j. Pod jej patronatem w 1931 odbyła się narada w tej sprawie, z udziałem dziennikarzy, literatów, nauczycieli itd. W 1935 gotowych już było 150 przepisów, normujących ortografię języka j., które w roku następnym, po uzgodnieniu ich z CISZO, zostały podane do publicznej wiadomości. Zagłada niezależnie rozwijającego się skupiska żydowskiego w Polsce podczas II wojny światowej podcięła podstawy dalszego rozwoju tego języka. Po wojnie żywe ośrodki kultywowania języka j. w Polsce, w Ameryce Północnej, Środkowej i Południowej dość szybko straciły swą żywotność. W Związku Radzieckim stosunek władz komunistycznych do j. był ambiwalentny i tylko do czasu patrzyły one przychylnym okiem na jego kultywowanie (do lat 30. XX w. istniały zajmujące się nim ośrodki akademickie w Kijowie i Mińsku). W Birobidżanie uznano go co prawda za oficjalny język, ale równocześnie sztuczna reforma ortografii oraz represje, spadające na twórców, zwłaszcza po II wojnie światowej (egzekucja grupy pisarzy tworzących w j. 12 VIII 1952), zastopowały rozwój tego ośrodka. Forsowanie języka hebrajskiego, jako mowy codziennej w Izraelu, zgodnie z programem ruchu syjonistycznego, także nie stworzyło dobrych warunków dla dalszego rozwoju języka j., toteż w 1987 UNESCO włączyło go do programu ochrony kultur zagrożonych. W chwili obecnej językiem tym, jako mową codzienną, posługują się tylko niewielkie społeczności chasydzkie (głównie w Izraelu i Stanach Zjednoczonych). Natomiast w coraz większej liczbie ośrodków akademickich (przede wszystkim w Europie Zachodniej i w Ameryce Północnej) podejmowane są studia nad językiem i kulturą j. (w Polsce głównie w ŻIH, ŻIH IN-B oraz w Centrum Badania i Nauczania Dziejów Żydów w Polsce im. Mordechaja Anielewicza). Do wzrostu zainteresowania nimi przyczyniło się otrzymanie przez I. Singera literackiej Nagrody Nobla w 1978. (Zob. też: Harkawi Aleksander; Heilperin Falk; łoszn ha-kojdesz; polszczyzna Żydów; Unzere Kinder; żydłaczenie)

Encyklopedia Getta Warszawy

Prezentujemy Polski Słownik Judaistyczny (PSJ) w nowej, odświeżonej formie.  

PSJ umożliwia szybki i wygodny dostęp do blisko czterech tysięcy haseł dotyczących kultury i historii Żydów polskich. Słownik przybliża użytkownikom takie zagadnienia jak religia, nauka, obyczaje, sztuka, polityka, życie codzienne i gospodarcze. Bardzo ważną i dużą część słownika stanowią biogramy najwybitniejszych przedstawicieli świata kultury żydowskiej oraz polsko-żydowskiej. PSJ stanowi idealny punkt wyjścia do dalszych poszukiwań i badan nad kulturą żydowską. Stanowi także przydatne narzędzie dla wszystkich zajmujących się działalnością edukacyjną i kulturalną.  

Polski Słownik Judaistyczny powstał jako praca zbiorowa pod. red. Zofii Borzymińskiej i Rafała Żebrowskiego. 

Projekt będzie stopniowo rozwijany we współpracy ze specjalistami i pracownikami Żydowskiego Instytutu Historycznego. Powstałe nowe hasła słownikowe zostaną zaktualizowane w oparciu o najnowsze badania i stan wiedzy. Wybrane zagadnienia zostaną uzupełnione o materiały wizualne oraz linki do plików źródłowych.  

Przypomnij

[[error]]

To pole jest wymagane.
Nazwa użytkownika musi mieć najwyżej 30 znaków.
Nazwa użytkownika musi mieć co najmniej 2 znaki.
[[error]]
To pole jest wymagane.
[[error]]
To pole jest wymagane.
Adresy różnią się od siebie.
To pole jest wymagane.
Hasło musi zawierać co najmniej 6 znaków, w tym małą literę, wielką literę oraz cyfrę.
To pole jest wymagane.
Hasła różnią się od siebie.
Rok urodzenia musi składać się z 4 cyfr.
Nieprawidłowy rok urodzenia
[[error]]

Pola oznaczone * są obowiązkowe. Klikając przycisk „załóż konto”, akceptujesz nasz Regulamin oraz potwierdzasz zapoznanie się z Zasadami dotyczącymi danych, w tym z Zasadami stosowania plików cookie.

Dziękujemy za założenie konta w portalu Delet. Aby w pełni korzystać z możliwości portalu, musisz aktywować konto. Na podany adres email został wysłany link aktywacyjny. Jeśli nie dostałeś linka aktywacyjnego, zobacz, co możesz zrobić w FAQ.

Twoje konto w portalu Delet nie jest jeszcze aktywne, kliknij w link aktywacyjny w przesłanym emailu (jeśli nie otrzymałeś maila aktywacyjnego w ciągu godziny, sprawdź folder spam) lub wyślij mail aktywacyjny ponownie. W razie problemów skontaktuj się z administratorem.

Zbyt wiele razy został wpisany niepoprawny mail lub hasło.
Kolejną próbę będzie można podjąć za 5 minut.

Twoje konto zostało aktywowane!

To pole jest wymagane.

Na twój podany przy rejestracji adres email zostanie przesłany link umożlwiający zmianę hasła.

To pole jest wymagane.
Hasło musi zawierać co najmniej 6 znaków, w tym małą literę, wielką literę oraz cyfrę.
To pole jest wymagane.
Hasła różnią się od siebie.

Twoje hasło zostało zmienione.

Nie udało się zmienić hasła.

[[error]]

Nowy zbiór

To pole jest wymagane.
Opis może mieć najwyżej 200 znaków.
Opis musi mieć co najmniej 2 znaki.
POL ENG

Pola oznaczone * są obowiązkowe.

[[infoContent]]